Kolizey haqqında məlumat

Kolizey Roma tarixinin ən möhtəşəm  tikililərindən biridir. Romaya gedənlərin ilk ziyarət etdikləri yerlərdən biri olan Kolizeyin əsl adı Flavian Amfiteatrıdır. Bu möhtəşəm tikili həm də dünyanın ən böyük amfiteatrıdır.

Onun tikilməsində məqsəd qladiator döyüşləri, heyvan ovçuluğu, teatr və qədim müharibələrin reprezentativ şoularını göstərmək və ictimaiyyətə möhtəşəm əyləncələr təqdim etmək idi. Gözlənildiyi kimi baş verdi və Kolizey ictimaiyyət tərəfindən çox sevildi.

Kolizeyin yerləşdiyi yer əvvəllər İmperator Neronun sarayı olub. Neronun parlaq saray israfçılığı xalqın üsyanına səbəb oldu.  Neronun ölümündən sonra Roma qanlı müharibələr yaşadı və saray yandırıldı.  Sonrakı imperator Vespasion sarayın yerində Kolizeyi tikdirdi. Tikinti 10 ildən çox çəkdi.

Kolizey haqqinda melumat

Kolizey eramızın 1-ci əsrində imperator Vespasian tərəfindən Romalıların əyləndiyi yer kimi tikilmişdir. Əvvəlcə Vespasian ailəsinin şərəfinə Flavian Amfiteatrı adlandırıldı.

Kolizeyin tikintisi Vespasian və onun sələfi Neron arasında aydın fərq yaratmaq üçün çox simvolik bir jest idi.Neron hərbi çevrilişlərə məruz qaldıqdan sonra, qismən dəbdəbəli Qızıl Evi və özünə nəhəng heykəl tikdirmək də daxil olmaqla, israfçılığı nəticəsində intihar etmişdi.  Cavab olaraq Vespasian Roma vətəndaşları üçün Kolizey tikirdi. Sanki bu məqamı vurğulamaq üçün Kolizey Neronun sarayının keçmiş bağlarında, Neronun nəhəng heykəlinin yerində tikilmişdir.

Kolizeyin tarixi və memarlıq xüsusiyyətləri

Flavian Amfiteatrı kimi tanınan Kolizey, İtaliyanın paytaxtı Romada yerləşən bir arenadır. O, eramızdan əvvəl usta komandir Vespasian tərəfindən tikilmişdir. Onun tikintisi 72-ci ildə başlamışdır. Roma xalqını əyləndirmək üçün eramızın 80-ci ildə Titin dövründə tamamlanan Kolizeydə qladiator döyüşləri keçirilirdi. Bunlardan başqa bir çox kütləvi nümayişlər, istehzalı dəniz döyüşləri, heyvanların ovu, edamlar, məşhur döyüşlərin yenidən qanuniləşdirilməsi, klassik mifologiyaya əsaslanan dramlar olacaqdı.  Kolizey daha sonra sığınacaq, iş dükanları, dini kazarmalar, istehkam, karxana və xristian ziyarətgahı kimi müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilmişdir.

Əsl adı Arena olsa da, sonradan girişdəki təsirli heykəlin adını aldı. 7 iyul 2007-ci ildə dünyanın yeni yeddi möcüzəsindən biri seçildi. Bu tarixi bina hələ də katolik kilsəsi ilə əlaqəsini saxlayır.  Papa hər il Pasxadan əvvəlki cümə günü amfiteatrda məşəl yürüşü təşkil edir. Zamanın dağıdılmasına və vurduğu ziyana baxmayaraq, daş soyğunçularının, eləcə də zəlzələlərin hədəfi olan Roma imperiyasının simvolik simvoludur.  Bina tamamlandıqdan sonra 100 gün 100 gecə açılış mərasimləri keçirildi. Açılış mərasimi deyəndə ağla yaxşı şeylər gəlsə də, bu mərasimlər zamanı yüzlərlə insanın, minlərlə heyvanın ölümü tamaşa kimi izlənilib.

Binanın əyləncə məqsədi ilə istifadəsi erkən orta əsrlərdə dayandırıldığı halda, sonralar buradan iqamətgah, qala, hətta dini məqsədlər üçün türbə kimi istifadə edilmişdir. Binanın katolik kilsəsi ilə əlaqəsi hələ də davam edir və Papa hər il Pasxadan əvvəlki cümə günü amfiteatrda məşəl yürüşü təşkil edir. Zamanın dağıdılmasına və vurduğu ziyana baxmayaraq, daş soyğunçuların, eləcə də zəlzələlərin hədəfi olmaqla, Roma İmperiyasının simvolu və Roma şəhərinin ən məşhur turistik yerlərindən biridir.  Quruluş əvvəlcə Amphitheatrum Flavium adlansa da, çox güman ki, Neronun yaxınlıqdakı “Colossus” adlı bürünc heykəlinə istinad edərək, sadəcə Orta əsrlərdən Kolizey kimi tanınırdı. Başqa bir əfsanədir ki, təpədə İsisə həsr olunmuş məbəd olduğu üçün latın dilində “İsis təpəsi” mənasını verən “Collis Isei” adı zamanla Kolizeyə çevrilmişdir. Son bir əfsanə, Kolizeyin yerləşdiyi yerdə bütpərəst məbədin yerləşdiyi və burada “Colis Eum?” sözünün işlədilməsidir. (Ona sitayiş edirsiniz?) Amfiteatrın adı bu sözdən yaranıb.

Roma Forumunun şərqində yerləşən Kolizey 48 m hündürlüyü, 188 m uzunluğu və 156 m eni ilə indiyə qədər tikilmiş ən böyük amfiteatr idi və orta hesabla 65 min tamaşaçı tuta bilirdi.  Kolizeyin xarici görünüşündə 100.000 m3-dən çox daşdan istifadə edilmişdir. Onun xarici səthində 100 000 m3-dən çox daş istifadə edilmişdir. Taxta arenanın döşəməsi 86 x 54 m ölçülüdür və onun qumla örtülmüş döşəməsində qladiator döyüşləri, eləcə də vəhşi heyvanların ovlanması və edamlar edilir, məşhur döyüşlər, o cümlədən dənizdəki döyüşlər, klassik mifologiyaya əsaslanan dramlar canlandırılırdı. Kolizeyin 100 gün və gecə davam edən açılış oyunlarında minlərlə heyvan və yüzlərlə qladiator öldürüldü.

80-ci ildə tamamlanan Kolizey Vespasianın oğlu və varisi Titus tərəfindən möhtəşəm bir ziyafətlə açıldı.

Binanın inanılmaz mürəkkəbliyi, nəhəng ölçüsü və Vespasianın yalnız eramızın 69-cu ildə hakimiyyətə gəlməsi faktını nəzərə alsaq, Kolizeyin bu tarixə qədər tamamlanması xüsusilə təsir edici idi. Tikinti müddəti qısa olsa da, nəticə möhtəşəm idi. Kolizey nəinki 50.000 tamaşaçı tutdu, o, həm də mükəmməl simmetriyaya malik idi, mərmər və daşla nəfis şəkildə bəzədilib və inanılmaz bir mühəndislik işi idi.

Kolizey Roma İmperiyasının sonuna qədər Romanın amfiteatrı olaraq qaldı.

Bu, qladiatorların, şirlərin və cinayətdə ittiham olunanların sınaqdan keçirildiyi, çox vaxt ölümə qədər döyüşdüyü yer idi. Roma İmperiyasının süqutundan bəri Kolizey müxtəlif dağıdıcı qüvvələrdən, o cümlədən zəlzələlər kimi təbii fəlakətlərdən, həmçinin onun daşı və mərmərinin geniş şəkildə talan edilməsindən əziyyət çəkir. Əslində, onun materialları Müqəddəs Pyotr Katedrali və Palazzo Venezia kimi bir çox məşhur Roma binalarına töhfə verdi.

Lakin Kolizeyin üçdə biri zamanla itirilsə də, bu möhtəşəm quruluş dünyanın ən füsunkar və gözəl tarixi yerlərindən biri olaraq qalır.

Kolizey haqqında maraqlı faktlar

• Kolizeydəki qələbəni qeyd etmək üçün Roma arenada öldürmək üçün 1000 dəvəquşu, 1000 donuz və 1000 maral buraxdı.
• 86-cı ildə Kolizey su ilə doldu və dəniz döyüşləri təşkil edildi.
• Tamaşaçıları yağışdan və pis hava şəraitindən qorumaq üçün arenada ağ tavan var.
• Julius Sezar ilk zürafəni Avropaya gətirdi və onun iki heyvana bənzədiyini düşündüyü üçün onu Kolizeydə öldürdü.
• Romalılar Krit kraliçası üçün Kolizeydə canlı seks şouları təşkil etdilər.
• Kolizeyin bu gün dağıdılmasının səbəbi ondan bir neçə əsr əvvəl karxana kimi istifadə olunmasıdır.
• Şimali Afrika fil növləri Qədim Romalılar tərəfindən kütləvi nümayişlər təşkil edilərək yoxa çıxdı.
• Arena sözü latınca qum deməkdir.  Qumun məqsədi qanı gizlətməkdir.

 Kolizey öz adını Neronun Kolos adlı azadlıq heykəlindən götürüb. 

•  Kolizeyin qərb çıxışı “Ölüm Qapısı” adlanırdı, çünki ölmüş qalyatorlar buradan çıxarılırdı.
• Kolizeyin cənub hissəsi 847-ci il zəlzələsindən bəri dağılıb.  Bundan əlavə, 1231 zəlzələsi də strukturu zədələyib.

Kolizeydə ilk oyunlar eramızın 80-ci ilində imperator Titusun dövründə keçirilmişdir. Düz 100 gün davam etdi və 3 minə yaxın qladiator döyüşdü və 9 min vəhşi heyvan öldürüldü.  İmperator Trayanın 107-ci ildə Daçyadakı qələbəsindən sonra keçirilən 123 günlük nümayişlərdə 10 min qladiator döyüşmüş, 11 min vəhşi heyvan öldürülmüşdür.  Kolizey ən son 435-ci ildə qladiator arenası, 523-cü ildə isə heyvan ovlanması üçün istifadə edilib və əvvəldən keçirilən nümayişlərdə ümumilikdə 500 min insanın və 1 milyondan çox heyvanın öldürüldüyü iddia edilir.

Qədim dövrdən sonra özbaşına qalan Kolizey zamanla öz-özünə böyüyən bitki və çiçəklərə görə botaniklərin sevimli ziyarət mərkəzinə çevrildi. Bir botanik 1643-cü ildə Kolizeydə 337 müxtəlif bitki növünün olduğunu qeyd etdi.

Roma tərəfindən qazanılan dəniz döyüşləri Kolizeydə yenidən canlandırıldığı zaman taxta döşəmə sökülsə də, yerdəki otaqlar su ilə dolsa da, bu cür şoular heç vaxt qladiator döyüşləri qədər populyar olmayıb.  Kolizeyin dibi Hypogeum (“yeraltı”) adlanırdı və orada 2 mərtəbəli tunel sistemi və 32 heyvan qəfəsi var idi.

Tikildiyi zaman şəhərin kənarında olan Kolizey zaman keçdikcə çay boyu yaşayış məskəni artdıqca Romanın ortasında yerləşirdi.

İtaliyada zərb edilən 5 sentlik sikkələrin arxa tərəfindəki Kolizey təsviri var. Avro bölgəsindəki ölkələr öz ölkələrində çap etdikləri pulların arxasına öz ölkələrinə aid tarixi abidələrin şəkillərini qoya bilər. 

Kolizeydəki Xaç

Bütpərəstlik dövründə tikilmiş bir tikili olsa da, xristianlar əsrlər boyu ondan istifadə etmişlər və Kolizeyə gəlib mərasimlər keçirmişlər.1870-ci illərdə yeni qurulan İtaliya dövləti tərəfindən maliyyələşdirilən dünyəvi arxeologiya tədqiqatları zamanı Kolizeydəki böyük xaç yerindən götürüldü. Lakin 1926-cı ildə Mussolini dövründə katolikləri qondarma hərəkata toplamaq üçün Kolizeydə yenidən xaç qoyuldu.