Konstitusiya haqqında məlumat
Konstitusiya, bir dövlət yasa və ya təməl hüquqi sənəddir. Bu sənəd, bir dövlətin idarə quruluşunu, hökumətin səlahiyyətlərini və məsuliyyətlərini, vətəndaşların əsas hüquqlarını və azadlıqlarını təşkil edir. Konstitusiyasalar, adətən bir ölkənin müstəqilliyini qazandığı və ya yenidən təşkil edilən dövrlərdə qəbul edilir. Burada bir konstitusiyanın ümumi xüsusiyyətləri:
Konstitusiya haqqinda melumat
Əsas hüquqi sənəd: Konstitusiya ölkənin ən yüksək səviyyəli hüquqi sənədidir. Bu, digər qanun və qaydalar üçün əsas əsasdır.
Quruluş və funksiyası: Konstitusiya dövlətin strukturunu müəyyən edir. Hansı orqanların səlahiyyətinə malik olduqlarını, necə seçildiklərini və hansı vəzifələrə malik olduqlarını müəyyən edir.
Əsas hüquq və azadlıqlar: Konstitusiyalar azad vətəndaşların əsas hüquqlarını təsbit edir. Bu hüquqlara ifadə azadlığı, dini etiqad azadlığı, toplaşmaq və toplaşmaq azadlığı daxildir.
Hökumətin səlahiyyətləri və vəzifələri: Konstitusiyalar hökumətin səlahiyyət və məsuliyyətlərini məhdudlaşdırır və tənzimləyir. Buraya qanunvericilik, icra və məhkəmə qolları daxildir.
Dəyişdirilməsi Çətin Ola bilər: Bir çox ölkələrin konstitusiyaları dəyişdirilməsi çətin olan xüsusi bir proseslə dəyişdirilə bilər. Bu, strukturun sabitliyini və davamlılığını təmin edir.
Hər bir ölkənin özünəməxsus konstitusiyası var və bu sənədlər ölkənin tarixindən, mədəniyyətindən və hökumət strukturundan asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarının konstitusiyası federal idarəetmə sistemi yaratmaqla ştatların işlərini tənzimləyir, Fransa Respublikasının konstitusiyası isə mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemini təsbit edir.
Konstitusiya nə üçün fərdlər üçün vacibdir?
Hüquq normaları ictimai münasibətləri tənzimləyir; Hüquq normalarının təmin etdiyi əminlik sayəsində fərdlər asanlıqla ictimai münasibətlərə girə, planlar qura və müəyyən nəticələri qabaqcadan görə bilirlər. Hüquq normaları təkcə ictimai həyatı tənzimləməklə kifayətlənmir, həm də fərdlər üçün müəyyən təminatlar verir. Bu kontekstdə Konstitusiya əsas hüquq və azadlıqları təmin edir; O, fərdləri digər şəxslərdən, fərdləri isə dövlətə qarşı qoruyan hüquqi sipər kimi fəaliyyət göstərir. Yaşamaq hüququndan fikir azadlığına; Konstitusiya mülkiyyət hüququnun, əmək azadlığının və insan ləyaqətinə layiq həyat hüququnun təminatıdır.
Konstitusiya niyə dövlət üçün vacibdir?
Konstitusiya təkcə fərdlər üçün deyil, həm də dövlət üçün vacibdir. Dövlətin əsas strukturunu təsbit edən sənəd Konstitusiyadır. Dövlətin üç əsas orqanının, yəni qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətinin yaradılması və fəaliyyəti ilə bağlı prinsiplər Konstitusiyada öz əksini tapmışdır. Bu qurumların bir-biri ilə münasibətləri də Konstitusiya ilə tənzimlənir. Bütün bunlardan əlavə, Konstitusiya dövlətin öz vəzifələrini yerinə yetirmək üçün istifadə etməli olduğu səlahiyyətlərin mənbəyidir.
Bu gün dünyada həyata keçirilən əsas konstitusiya modelləri hansılardır?
Bu gün, bir qayda olaraq, yazılı konstitusiyalar qüvvədədir; Yəni hər bir dövlətin “konstitusiya” adlı hüquqi sənədi var ki, bu sənəddə hüquq sistemində ən yüksək qaydaları ehtiva edir və dəyişdirilməsi qanunlardan daha çətindir. İstisna olaraq bir neçə ölkədə, məsələn, İngiltərədə hələ də yazılı konstitusiya qəbul edilməyib. Bu ölkədə dövlət həyatını tənzimləyən, dövlətlə vətəndaşlar arasında münasibətləri müəyyən edən bir sıra tarixi bəyannamələr, qanunlar və ənənələr konstitusiya funksiyasını yerinə yetirir. Yazılı olmayan konstitusiya modeli İngiltərədən kənarda geniş şəkildə qəbul edilməsə də, İngiltərə konstitusiya sistemində meydana çıxan bir çox qurum dünya konstitusiyalarına təsir göstərmişdir. 19-cu əsrin sonlarında indiki formasına çatan Britaniya konstitusiya sisteminin ən böyük təsiri hökumət sistemi baxımından hiss olundu və bir çox Avropa konstitusiyalarında “parlament sistemi” hökumət sistemi seçiminə ilham verdi. İngiltərədə tətbiq edilən parlament idarəetmə sistemində qanunvericilik hakimiyyəti “İcmalar Palatası” və “Lordlar Palatası”ndan ibarət ikipalatalı parlament həyata keçirir. İcra hakimiyyəti iki elementdən ibarətdir: “dövlət başçısı” tituluna malik monarx (kral və ya kraliça) və nazirlər şurası. Nazirlər Şurasının rəhbəri “hökumət başçısı” tituluna malik baş nazirdir. İngiltərə parlament sistemində kralın və ya kraliçanın səlahiyyətləri simvolik xarakter daşıyır. Real icra hakimiyyətini həyata keçirən şəxs, yəni real icra hakimiyyətinin sahibi parlamentin daxilindən çıxan və parlament qarşısında cavabdeh olan baş nazir və nazirlər şurasıdır.
1789-cu il Fransız İnqilabından sonra hazırlanan və başqa bir konstitusiya modelinin yaranmasına səbəb olan 1791-ci il Fransa Konstitusiyası Britaniya konstitusiya modeli ilə oxşarlıqlar daşıyır. Fransa konstitusiya sistemində icra hakimiyyəti monarxın, yəni kralın əlindədir və onun tabeliyində olan nazirlər tərəfindən həyata keçirilir. Qanunvericilik hakimiyyəti birpalatalı parlamentdə, yəni “Milli Məclisdə” toplanır. İngilis sistemi ilə müqayisədə Fransa sistemində monarxın bir az daha güclü olduğunu söyləmək olar. Nazirlər Milli Assambleya qarşısında siyasi məsuliyyət daşısalar da, monarx tərəfindən vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilirlər. İngilis sistemi ilə Fransa sistemi arasındakı ən mühüm fərq Fransada yazılı konstitusiyanın olması, İngiltərənin isə yazılı konstitusiyası olmamasıdır. Ona görə də bu fərqliliyi nəzərə alsaq, Britaniya modelini “parlamentar monarxiya”, Fransa modelini isə “konstitusion monarxiya” adlandırmaq olar. 1791-ci il Konstitusiyası çox uzun sürməsə də, xüsusilə 19-cu əsrdə hazırlanmış bir çox konstitusiyaya təsir etdi. Bu konstitusiyanın təsir etdiyi konstitusiyaların nümunələri: 1809-cu il İsveç Konstitusiyası, 1812-ci il İspaniya Konstitusiyası, 1814-cü il Norveç Konstitusiyası və 1831-ci il Belçika Konstitusiyası verilə bilər.
18-ci əsrin sonundakı liberal inqilablardan sonra hazırlanmış başqa bir konstitusiya, 1787-ci il Amerika Konstitusiyası konstitusiya tarixində başqa bir modelin qaynağı oldu. “Konstitusiya respublikası” adlandıra biləcəyimiz bu model İngiltərə və Fransa konstitusiya modellərindən iki məqamda fərqlənir: Birincisi, Amerika Konstitusiyasının qəbul etdiyi dövlət tipi respublikadır. İkincisi, Amerika Konstitusiyası ilə qurulan hökumət sistemi “prezident sistemi”dir. Bu sistemdə; Xalq tərəfindən seçilən, həm “dövlət başçısı”, həm də “hökumət başçısı” titulu olan, qanunverici orqan qarşısında siyasi məsuliyyət daşımayan prezident var; İcra hakimiyyətini ilk növbədə tək prezident həyata keçirir. Amerika konstitusiya modelinin başqa bir ölçüsü “federalizm”dir. Bir konstitusiya əsasında birdən çox “federal” dövlətin bir araya gəlməsi ilə formalaşan “federal dövlət” modeli bu gün bir çox dünya konstitusiyalarında qəbul edilmiş bir qurumdur.
19-cu əsr yazılı konstitusiyaların yayıldığı əsrdir. Bu yayılma təkcə konstitusiyaların vətəni olan Avropa ilə məhdudlaşmır; Latın Amerikasında mühüm konstitusiya hərəkatları müşahidə olunur. Məsələn, İspaniyadan müstəqillik qazanmış Latın Amerikası ölkələri; Kolumbiya (1811), Venesuela (1811), Çili (1818), Peru (1823), Meksika (1824) və Argentina (1853) bir-birinin ardınca yeni konstitusiyalar qəbul etdilər. Bu konstitusiyalara təsir edən aparıcı model 1791-ci il Fransa Konstitusiyasının təsirinə məruz qalmış 1812-ci il İspaniya Konstitusiyasıdır. Bununla belə, Avropa konstitusiyalarının Latın Amerikası konstitusiyalarına təsiri dövlət tipi baxımından məhduddur; Latın Amerikasında dövlət növü kimi monarxiyadan çox respublikaya üstünlük verilir. Hökumət sistemi baxımından Amerika konstitusiya modeli effektivdir və Amerika tipli prezidentlik sistemi bir çox Latın Amerikası ölkələrində qəbul edilir. Amerika modelinin digər elementi olan federalizm Latın Amerikasında prezidentlik sistemi qədər təsirli deyil və Argentina, Venesuela və Meksikadan başqa bu sistemə üstünlük verilmir.
1917-ci ildə Rusiyada baş verən “Oktyabr inqilabı” ilə yeni konstitusiya modeli ortaya çıxdı: “Sosialist konstitusiya modeli”. 1918-ci ildə Sovet İttifaqında elan edilmiş konstitusiya bu modelin əsas prinsiplərini ortaya qoyur. Soyuq Müharibə dövründə Sovet İttifaqının hegemonluğu altında olan Şərqi Avropa ölkələrində hazırlanmış konstitusiyalar əsasən Sovet İttifaqının hazırladığı “sosialist konstitusiya modeli”ndən ilhamlanmışdır. 1946-cı ildə Albaniya, 1947-ci ildə Bolqarıstan, 1948-ci ildə Rumıniya və Çexoslovakiya, 1949-cu ildə Macarıstan və 1952-ci ildə Polşa öz konstitusiyalarını bir-birinin ardınca elan etdilər. 1960-cı ildə Çexoslovakiya, 1952 və 1965-ci illərdə Rumıniya, 1971-ci ildə Bolqarıstan və 1976-cı ildə Albaniya yeni sosialist konstitusiyalarını qəbul etdi. Bu konstitusiyalar liberal konstitusiyalardan xüsusilə “mərkəzi planlaşdırma” və “dövlət mülkiyyəti”nə əsaslanan iqtisadi sistem üstünlükləri ilə fərqlənir. Bundan başqa, kağız üzərində əsas hüquq və azadlıqların zəngin siyahısını özündə əks etdirən bu konstitusiyalar praktikada son söz sahibi olan Kommunist Partiyasının və onun liderlərinin demək olar ki, qeyri-məhdud və özbaşına hakimiyyətini cilovlamaq üçün yetərli deyil.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra beynəlxalq aləmdə insan hüquqları sahəsində mühüm irəliləyişlər müşahidə olundu. Beynəlxalq hüquqi sənədlərlə təmin edilən və beynəlxalq müdafiə mexanizmləri ilə dəstəklənən universal insan hüquqları standartları müharibədən sonrakı konstitusiyalarda da azadlıq anlayışını formalaşdırır. Milli konstitusiya sistemlərində beynəlxalq insan hüquqları hüququna paralel olaraq, şəxsiyyətin hüquq sferası ümumbəşəri azadlıq anlayışına uyğun qurulur. Beləliklə, Maarifçilik dövründən 18-ci əsrdəki liberal inqilablara qədər uzanan cərgədə “liberal konstitusiya modeli”, xüsusən də II Dünya Müharibəsi dövründə, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropada nəhayət qəbul edilmiş konstitusiya modeli oldu.
Nəhayət, 20-ci əsrin son rübündə Cənubi Avropada “3-cü “Demokratikləşmə dalğası” yarandı və oradan əvvəlcə Latın Amerikasına, sonra Sovet İttifaqına və Şərqi Avropaya çatdı. “demokratikləşmə dalğası” özü ilə yeni konstitusionalizm hərəkatı gətirir. Demokratiyaya keçən ölkələrdə bir-birinin ardınca konstitusiyalar hazırlanırsa, üstünlük verilən model “liberal konstitusiya modeli”dir.
Konstitusiyalara nələr daxildir?
Əksər konstitusiyaların preambulaları var. Preambula konstitusiyanın fəlsəfəsini, hazırlandığı dövrün siyasi və sosial şəraitini, yaranma səbəblərini, əsaslandığı əsas prinsip və dəyərləri açıqlayan mətndir. Başlanğıc hissəsi ədəbi dildə yazılmışdır. Bu səbəbdən, ümumiyyətlə, tək başına heç bir hüquqi dəyəri yoxdur. Preambula daxil olan ən qədim yaşayan konstitusiya 1787-ci il ABŞ Konstitusiyasıdır. Müasir konstitusiyalarda ümumi prinsiplər bölməsi preambuladan sonra gəlir. Ümumi prinsiplər bölməsində dövlətin əsas xüsusiyyətləri izah edilir. Dövlət modeli (unitar, federal və ya regional), din-dövlət münasibətləri və fərdlərin dövlət qarşısında mövqeyi ilə bağlı prinsiplər bu bölməyə daxildir.
İnsan hüquqları da konstitusiyaların tərkib hissəsidir. Əsas hüquq və azadlıqların siyahısı müasir konstitusiyaların əksəriyyətində geniş yer tutur. Konstitusiyalarda yer alan azadlıqlardan bəziləri dövlətin müdaxilə edə bilmədiyi və toxuna bilmədiyi hüquqlar, məsələn, ev toxunulmazlığı, ifadə azadlığı, dini etiqad azadlığı, şəxsi təhlükəsizlik kimi şəxsiyyəti dövlətə və cəmiyyətə qarşı qoruyur. Səs vermək, seçilmək, siyasi partiya yaratmaq, siyasi partiyaya üzv olmaq kimi şəxsin dövlət idarəçiliyində iştirakını təmin edən siyasi “iştirak hüquqları” da konstitusiyalarda tənzimlənir.
Konstitusiya həm də dövlət orqanlarının strukturunu, fəaliyyətini və bir-biri ilə münasibətlərini tənzimləyir. Qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının yaradılması, fəaliyyəti, səlahiyyət və vəzifələri, onların bir-biri ilə münasibətləri konstitusiyalarda əksini tapmışdır. Qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının strukturu və səlahiyyətləri, bu iki orqan arasında münasibətlərin konstitusiya ilə tənzimlənməsi dövlətin idarəetmə sistemini də (prezident, yarı-prezident və ya parlament) ortaya qoyur. Mərkəz ilə yerli hökumətlər, bölgələr və ya əyalətlər arasında dövlət səlahiyyətlərinin bölüşdürülməsi də konstitusiyalarda yer alan məsələlər sırasındadır.Bu güc paylaşımı dövlətin unitar, federal və ya regional quruluşa malik olduğunu göstərmək baxımından əhəmiyyətlidir.
Konstitusiyalar necə hazırlanır?
Konstitusiyanın yaradılması ən qısa formada cəmiyyətdə əsas siyasi-hüquqi seçimlərin edilməsi kimi müəyyən edilə bilər. Bu tərif sual doğurur: Bu əsas seçimləri kim edəcək? Konstitusiya cəmiyyətdə yaşayan bütün fərdlərə aid olduğu üçün bu sualın cavabı “hamı”, yəni “xalq” olmalıdır. Nəzəri cəhətdən məqbul olan bu cavab praktikada hər bir konstitusiyanın yaradılması prosesini izah etməkdən uzaqdır. Burada demokratik və qeyri-demokratik konstitusiyayaratma arasında fərq qoymaq lazımdır. Qeyri-demokratik konstitusiya yaradılması müxtəlif formalarda özünü göstərir. Konstitusiyalar bir çox hallarda xarici və ya daxili qüvvələr tərəfindən tətbiq oluna bilər; yəni xalqın iradəsini nəzərə almadan qəbul edib tətbiq etmək olar. Məsələn,1814-cü il Fransa Konstitusiyası Kraldan onun təbəələrinə bir qrant, xeyir-duadır. 1947-ci il Yaponiya Konstitusiyası, II.İkinci Dünya Müharibəsindən sonra məğlub olan bu ölkəyə böyük ölçüdə ABŞ diktə edirdi.
Azərbaycan Konstitusiyası
Azərbaycan Konstitusiyası, Azərbaycan Respublikasının əsas hüquqi sənədidir və ölkənin quruluşunu, idarəetmə strukturunu, insanların hüquq və vəzifələrini, siyasi prosesləri və digər çox aspektləri düzənləyən məsuliyyətli sənəddir.Azərbaycan Konstitusiyası ilə bağlı əsas məlumatları aşağıda tapa bilərsiniz:
Qəbul tarixi: Azərbaycan Konstitusiyası, Azərbaycan Respublikası Parlamentinin qərarı ilə 12 noyabr 1995-ci ildə qəbul edilib və 28 noyabr 1995-ci ildə resmi olaraq təsdiqlənib.
Azərbaycanın birinci Konstitusiyası 1921-ci ilin mayın 19-da I Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayında qəbul edilmişdir. Azərbaycan SSR Konstitusiyasının 1921-ci il SSR Konstitusiyasına uyğunlaşdırılmış yeni redaksiyası 1925-ci il martın 14-də IV Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayında qəbul olunmuşdur. Azərbaycan SSR-in 1978-ci ilin aprelin 21-də qəbul edilmiş son Konstitusiyası da əvvəlki Konstitusiyalar kimi SSRİ Konstitusiyasına uyğunlaşdırılmış şəkildə idi.
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra yeni Konstitusiyanın hazırlanması zərurəti yarandı. Bunun üçün Prezident Heydər Əliyev başda olmaqla xüsusi komissiya yaradılmış, Konstitusiya layihəsi ümumxalq müzakirəsinə verilmişdi.1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq referendumu ilə Müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyası qəbul olunmuşdur.
Əsas strukturu: Azərbaycan Konstitusiyası,12 bölmə və bir neçə əlavə protokol və ərizədən ibarət olur. Bu bölmələrdə, ölkənin əsas hüquqi norma və tədbirləri, Prezidentin və Azərbaycan Parlamentinin səlahiyyətləri və funksiyaları, hüquq-mühafizə orqanları və digər məsələlər təsvir edilir.
Hüquq və azadlıqlar: Azərbaycan Konstitusiyası, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını qoruma altına alır. Bu, ifadə azadlığı, din azadlığı, toplamaq və bir araya gəlmə azadlığı, mülkiyyət hüququ və başqa hüquq və azadlıqları əhatə edir.
İdarəetmə strukturu: Azərbaycan Konstitusiyası, ölkənin idarəetmə strukturu barədə məlumat verir. Prezidentin və hökumətin rolu, Milli Məclisin funksiyaları və hüquq-mühafizə orqanlarının rolu konstitusiyada təyin edilmişdir.
Konstitusiya dəyişiklikləri: Konstitusiyada dəyişikliklərin edilməsi üçün xüsusi bir prosedur nəzərdə tutulmuşdur və bu, müstəqil bir konstitusiyalı məhkəmə tərəfindən qorunan bir prosesdir.
