Yallı rəqsi haqqında məlumat
Yallı Azərbaycan xalq rəqsləri içərisində özünəməxsus yeri olan qədim bir rəqs növüdür. Ən çox Naxçıvan bölgəsində yayılmış bu rəqs, sadəcə bir incəsənət növü deyil, həm də xalqın tarixi, adət-ənənələri və mənəvi dəyərlərini özündə əks etdirən bir mədəni irs nümunəsidir. Yallı rəqsləri əsrlərdir Azərbaycan xalqının birliyi, cəsarəti və həmrəyliyinin simvolu kimi qorunub saxlanılmışdır. Bu rəqs, həm dini ayinlərdə, həm də ictimai bayramlarda ifa olunaraq zamanla zənginləşmiş və inkişaf etmişdir.
Tarixi mənşə və inkişaf mərhələləri
Yallının kökləri qədim türkdilli xalqların birlikdə yaşadığı dövrlərə dayanır. İlkin mərhələlərdə o, ovçuluq, məhsul yığımı və ya qələbə bayramları kimi mərasimlərin ayrılmaz hissəsi olub. Erkən dövrlərdə yallı daha çox dini ayinlərdə – xüsusilə də Günəşə, suya və torpağa ibadətlə bağlı mərasimlərdə yer alırdı. O zamanlar insanlar təbiət hadisələrinə və ilahi qüvvələrə hörmətlərini bu cür kollektiv rəqslərlə göstərirdilər.
Zaman keçdikcə bu rəqs öz ritual xarakterini itirərək xalq şənliklərinin, toyların, bayramların əsas mədəni elementinə çevrilmişdir. Orta əsrlərdə yallı daha sistemli şəkildə icra olunmağa və müxtəlif variantları formalaşmağa başlamışdır. Hər bir bölgə özünəməxsus yallı növünü yaratmış və bu rəqslər nəsildən-nəslə keçərək bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır.
Rəqsin forması və ifa qaydası
Yallı əsasən cərgə və ya dairəvi formada, çoxlu sayda insanın iştirakı ilə oynanılır. Rəqs iştirakçıları əl-ələ tutaraq sinxron hərəkətlər edir, bu isə xalq arasında birlik və qarşılıqlı anlaşma rəmzi kimi dəyərləndirilir. Rəqsin başlanğıcında “yallıbaşı” adlanan şəxs ön sırada dayanaraq qrupun hərəkətlərini idarə edir. Yallıbaşının bacarığı və musiqi hissi rəqsin uğurlu ifasında mühüm rol oynayır.
Hərəkətlər əsasən ritmik addımlardan, dizlərin bükülməsi, yerə çökmə, irəli və geri dönmə kimi elementlərdən ibarətdir. Bu hərəkətlər bəzən insanın təbiətlə əlaqəsini, bəzən isə düşmənə qarşı mübarizə ruhunu simvolizə edir. Kollektiv xarakterli bu rəqslərdə əsas məqsəd sinxronluq və ritmin qorunmasıdır.
Yallı növlərinin müxtəlifliyi
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində 100-dən çox yallı növü qeyd olunur. Bu rəqslər öz tempinə, ritminə, hərəkət quruluşuna və musiqi müşayiətinə görə bir-birindən fərqlənir. Məşhur yallı növləri arasında aşağıdakılar qeyd oluna bilər:
Köçəri – Naxçıvan bölgəsində geniş yayılmış bu yallı güclü ritmi və dinamikliyi ilə seçilir. Adından da göründüyü kimi, köçərilik həyat tərzini əks etdirir.
Tənzərə – daha zərif və ahəngdar hərəkətlərlə seçilir. Bu rəqs sanki sükunət və harmoniya içində birliyi nümayiş etdirir.
Ceyrani – ceyranın zərif və çevik hərəkətlərini təqlid edən bu rəqs daha çox qadınlar tərəfindən ifa olunur.
Mirzəyi – toy və şənliklərdə ifa olunan, şən və enerjili bir yallıdır.
Gıvamı, Dəli Cəngi, Ağır Yallı – hər biri özünəməxsus ritm və hərəkətlərlə seçilən yallı növləridir.
Musiqi alətləri və müşayiət
Yallı rəqsləri adətən canlı musiqi müşayiəti ilə icra olunur. Əsas musiqi alətləri zurna, balaban, nağara və qavaldır. Zurna və balaban melodik xətti təmin edir, nağara isə ritmik əsas verir. Bu alətlərin birgə səslənməsi rəqsə xüsusi coşqu və milli ruh qatır. Bəzən ifa zamanı xalq arasında tanınan nəğmələr də oxunur ki, bu da rəqsi daha emosional edir.
Sosial-funksional rolu
Yallı təkcə bir rəqs yox, həm də cəmiyyətin bir araya gəlməsini, həmrəyliyini ifadə edən ictimai fəaliyyət formasıdır. Əvvəllər kənd icmaları müəyyən hadisələri – bərəkətli il, uğurlu ov, düşmənə qarşı qələbə – kollektiv rəqs vasitəsilə qeyd edirdi. Bu ənənə zamanla ictimai şüura və milli dəyərlərə çevrilmişdir. Günümüzdə yallı məktəblərdə, mədəniyyət evlərində, festivallarda öyrədilir və təqdim olunur.
Yallının UNESCO tərəfindən tanınması
2018-ci ildə “Köçəri” və “Tənzərə” yallı növləri UNESCO-nun Təcili Qorunmaya Ehtiyacı Olan Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edildi. Bu tanınma Azərbaycan xalqının mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə dəyərli olduğunu sübut etdi. UNESCO bu rəqslərin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün dövlət və cəmiyyət tərəfindən atılmalı olan addımları da təklif etmişdir. Bu həm də digər milli rəqslərin gələcəkdə daha geniş tanıdılması üçün bir fürsət yaratmışdır.
Müasir dövrdə yallı
Bu gün yallı rəqsi yalnız kənd və bölgə şənliklərində deyil, həm də beynəlxalq səhnələrdə ifa olunur. Xalq ansamblları, mədəniyyət festivalları və dövlət tədbirlərində yallının təqdimatı, onun canlı şəkildə qorunub yaşadıldığını göstərir. Gənclər arasında bu rəqsə marağın artması, milli özünüdərk və mədəni mirasa hörmətin bir göstəricisidir.
Yallı rəqsi Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini, birliyini, cəsarətini və sənət duyumunu özündə əks etdirən əvəzsiz bir mirasdır. Onun yaşadılması, təbliği və qorunması həm milli kimliyimizin qorunması baxımından, həm də ümumbəşəri mədəniyyətə verdiyimiz töhfə baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Yallı, keçmişlə bu günü birləşdirən, insanları bir araya gətirən və tariximizi ritmlə danışdıran milli sərvətimizdir.
