Vulkan haqqında məlumat 

Vulkanlar dünyanı və bəşər tarixini formalaşdırır. Bəs, vulkanlar haqqında nə bilirik? 

Vizual mediada daha çox şahidi olduğunuz vulkanların sizə təsir etmədiyini düşünürsünüzsə, yanılırsınız. Çünki ayağımızı basdığımız yerin dərinliklərində maqma adlanan ərimiş süxurlar hovuzu var və bu hovuzdan çıxan maqma səthə qalxaraq vulkanlar əmələ gətirir. Bu vulkanlar dünyanı və bəşər tarixini formalaşdırır.

Vulkan Püskürmələri Nüvə Bombalarından Çox Güclü Ola bilər

Vulkanik fəaliyyət təbiətdəki ən güclü hadisələrdən biridir. Bəzi vulkan püskürmələri hətta nüvə partlayışlarından da güclüdür. Məsələn, 1883-cü ildə İndoneziyada Karakatau vulkanı püskürəndə 200 meqaton trotil (Xirosimaya atılan atom bombasından təxminən 13 000 dəfə çox) enerji ekvivalenti çıxdı.

Aktiv, Səssiz, Sönmüş…

Vulkanlar öz fəaliyyətlərini yüz minlərlə, hətta milyonlarla il davam etdirə bilər.  Lakin vulkanın uzun müddət aktiv olmaması onun fəaliyyətini itirməsi demək deyil. Çünki vulkanlar ömrü boyu dəfələrlə aktivləşə bilər və bu vulkanik fəaliyyətlər arasında on minlərlə il ola bilər. 

Tarix boyu vulkanlar bir çox insanın həyatını itirməsinə səbəb olub.  Hal-hazırda dünya əhalisinin artması səbəbindən daha çox insan vulkanik fəaliyyətlərdən təsirlənir. Məsələn, dünyada hər 20 nəfərdən biri vulkanın 100 km yaxınlığında yaşayır.

Bu yaxınlarda İndoneziya, Yeni Zelandiya və Filippində baş verən təhlükəli partlayışlar bir çox insanın həyatını itirməsinə və evlərini tərk etməsinə səbəb olub.

Vulkan nədir? 

Vulkan sözü öz adını İtaliyanın cənub-qərb sahillərində yerləşən Vulkan adasından götürüb. Vulkan termininin iki tərifi var:

• Yer qabığında maqma adlanan ərimiş süxurların və qazların səthə çıxa biləcəyi bir açılış.
•  Vulkan püskürmələri nəticəsində əmələ gələn dağ.

Vulkanlar harada yaranır?

Vulkanların harada əmələ gəldiyini başa düşmək üçün Yerin daxili quruluşu haqqında məlumatın olması lazımdır. Yer soğan kimi bir-birinə bağlı təbəqələrdən ibarətdir. Bu təbəqələr kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərinə görə fərqli şəkildə təsnif edilir.

Yer qabığını struktur baxımından tapmacaya bənzətmək olar.  Bu quruluşu ilk görən alman alimi Alfred Vegener olmuşdur. Plitə tektonikası adlanan nəzəriyyəyə görə, müxtəlif ölçülü litosfer plitələri astenosferdə üzür və hərəkət edir.

Plitələrin tektonikası nəzəriyyəsinə görə, vulkanlar müəyyən yerlərdə əmələ gəlir.  Bunlardan birincisi plitə sərhədləridir, burada iki plitənin toqquşması və bir okean plitəsinin digər okean plitəsi və ya kontinental plitənin altına dalmasıdır. Belə ki, mantiyaya daşınan su buxarı və karbon qazı kimi qaz halında olan maddələr bərk buzun tədricən mayeyə çevrilməsi kimi mantiya təbəqəsindəki süxurların əriməsinə səbəb olur. Aşağı axıcılığa malik bu qaya pastası maqma adlanır. Yaranan maqma toqquşan plitələrin sərhədləri boyunca səthə qalxaraq vulkanlar əmələ gətirir.

Vulkanlar plitələrin kənarında da yarana bilər. Okeanlardan keçən sərhədlər boyunca plitələr bir-birinə əks istiqamətdə hərəkət edərək bir açılış yaradır. Bu açılış astenosferdən yüksələn maqma ilə doludur. Okeanların dibində plitə sərhədləri boyunca kilometrlərlə uzanan vulkanik dağ silsilələri belə əmələ gəlir. Yerdəki vulkanların 80%-dən çoxu bu şəkildə əmələ gəlib.

Bəzi vulkanların əmələ gəlməsi plitə sərhədləri ilə əlaqəli deyil. Bu tip vulkanlar mantiyanın dərinliklərində həddindən artıq temperatur artımı nəticəsində əmələ gələn maqma tərəfindən əmələ gəlir. Mantiyanın dərinliklərində maqma əmələ gətirən bu yerlərə qaynar nöqtələr deyilir.  Məsələn, Havay arxipelaqının yaranmasına səbəb olan qaynar nöqtə Kileuea vulkanını da əmələ gətirdi.

Vulkanlar necə əmələ gəlir? 

Maqmanın sıxlığı ətrafdakı süxurlardan daha aşağıdır. Bu səbəbdən yüksək təzyiq altında əmələ gələn maqma yer qabığındakı çatları təqib edərək yer səthinə doğru hərəkət edir. Maqmanın çox hissəsi yer qabığının dərinliklərində soyuyur və dərinlik süxurları adlanan maqmatik süxurları əmələ gətirir. Onun çox kiçik bir hissəsi yer qabığındakı çatlar boyunca hərəkət edərək yerin səthinə çatır və vulkanlar əmələ gətirir. 

Bəzi vulkanlar yer qabığında nəhəng konus formalı strukturlar yaradır. Məsələn, Yaponiyanın ən möhtəşəm vulkanı Fuji 3776 metr hündürlüyündə böyük konus şəklindədir.

Konusvari vulkanı yuxarıdan aşağıya doğru iki yerə bölə bilsək, onun aşağıdakı hissələrdən ibarət olduğunu görərik:

Maqmanın mantiyada əmələ gəldikdən sonra yüksəldiyi və vulkanın dibində toplandığı yerə maqma kamerası deyilir.  Maqma bəzən vulkan püskürməzdən əvvəl onilliklər ərzində bu kamerada otura bilər.  Maqmanın daxili təzyiqi ona təsir edən təzyiqdən çox olduqda, o, əsas kanal (bu da vulkan ventilyasiyası adlanır) və ya yan kanallar boyunca hərəkət edərək səthə doğru hərəkət edir. Vulkanın yuxarı hissəsindəki daş formalı çökəkliyə krater deyilir. Yan kanal boyunca hərəkət edən və yerin səthinə çıxan maqma burada kiçik bir vulkan konusu yarada bilər. Buna parazitar konus deyilir.

Yuxarı doğru hərəkət edən maqmanın tərkibində olan su buxarı, karbon qazı və kükürd dioksidi kimi qaz halında olan maddələrin miqdarı maqmanın kraterdən necə çıxacağını müəyyən edir. Qaz halında olan maddələrin miqdarı çox olduqda maqma vulkan ventilyasiyası ilə yuxarıya doğru irəlilədikcə irili-xırdalı hissələrə parçalanır və qazlı maddələrlə birlikdə sıx kül buludu halında sürətlə atmosferə doğru yüksəlir.

Qazlı maddələrlə zəngin olan kül buludunun temperaturu 200 °C ilə 700 °C arasında ola bilər.  Atmosferə səpələnmiş bu materiallar partlayışın şiddətindən asılı olaraq atmosferdə 40 kilometrə qədər qalxa bilir.

Havaya səpələnmiş materiallar cazibə qüvvəsinin təsiri ilə aşağıya doğru düşür, vulkan konusunda toplanır və vulkan tullantıları əmələ gətirir.  Beləliklə, hər bir vulkan püskürməsi vulkan konusunun bir az da böyüməsinə səbəb olur. Vulkanik dağıntı süxurları (piroklastik süxurlar) bu materialın vulkanın yamaclarında toplanması və zamanla daşlaşması nəticəsində əmələ gəlir. 

Maqmada qaz halında olan maddələrin miqdarı çox deyilsə, maqma kraterdə qaynayır və daşaraq vulkan konusunun yamacları boyunca yavaş-yavaş aşağıya doğru axır. Vulkanlardan axan maqmaya lava deyilir. Lavanın temperaturu 1250 °C-ə çata bilər.

Bu gün yer qabığında təxminən 1500 aktiv vulkan var.  Hər il təxminən 55-85 vulkan püskürməsi baş verir.  Bəs, vulkanın aktiv olub-olmadığını necə müəyyən etmək olar?

Vulkanlar fəaliyyət vəziyyətinə görə necə təsnif edilir?

Aktiv vulkanlar son bir neçə min il ərzində lava, kül və qaz püskürən və ya gözlənilməz zəlzələ aktivliyi göstərən vulkanlardır. Qədim dövrlərdə püskürən və yenidən püskürmə ehtimalı olan, lakin son bir neçə min ildə püskürməyən vulkanlara sönmüş vulkanlar deyilir.  Sönmüş vulkanlar, ehtimal ki, bir daha püskürməyəcəyi düşünülən vulkanlardır.

Yerdəki bir çox vulkanlar son bir neçə min il ərzində dəfələrlə püskürsələr də, bu gün heç bir aktivlik göstərmirlər. Ancaq bu, onların aktiv olmadığı anlamına gəlmir.  Çünki vulkanın ömrü yüz minlərlə, hətta milyonlarla il ola bilər. Bu, insan ömrü ilə müqayisədə çox uzun müddətdir. Buna görə də aktiv vulkanlar insanın orta ömrü boyu aktiv olmaya bilər.

Hər vulkan fərqlidir. Vulkanların ölçüləri və formaları maqmanın kimyəvi tərkibindən və maqmadakı suyun miqdarından asılıdır.

Qaya pastası olan maqmada ən çox rast gəlinən element silikondur.  Silikon maqmada silisium oksidi və ya silisium şəklində olur.  Silikon maqmanın axıcılığına təsir göstərir.  Tərkibində 63%-dən çox silikon oksid olan maqmalara turşulu maqmalar deyilir. Bu maqmaların axıcılığı aşağıdır. Bu özlü maqma, əgər tərkibində yüksək miqdarda su varsa, böyük təzyiq altında vulkandan çıxan kimi parçalanır və atmosferə dağılır və sıx kül buludu əmələ gətirir. Bunu çalxalanmış soda şüşəsindən çıxan köpüklə müqayisə edə bilərik. Bunlar çox şiddətli vulkan püskürmələridir.

Tərkibində 52%-dən az silikon oksid olan maqmalara əsas maqmalar deyilir. Bu maqmaların axıcılığı yüksəkdir. Belə maqmalar vulkan konusundan daşaraq lava çaylarını əmələ gətirir. Lava çayları kilometrlərlə axa bilər.

Vulkanlar ölçülərinə görə necə təsnif edilir?

Ölçüsünə görə vulkanları iki yerə ayıra bilərik: böyük vulkanik strukturlar və kiçik vulkanik strukturlar. Əsas diametri 5 kilometrdən çox olan böyük vulkanik strukturlar; Bunlar qalxan vulkanları, stratovolkanlar, kaldera vulkanları, gənc vulkanlar və bir-birinin içərisində birdən çox vulkan konusunun əmələ gəldiyi mürəkkəb vulkanlar kimi təsnif edilə bilər.  Kiçik vulkanik strukturlar ölçüləri bir neçə yüz metrdən bir neçə kilometrə qədər dəyişən vulkanlardır. Bu təsnifata lava günbəzi, çat çıxışları, dağıntı vulkanik material (piroklastik) konus, tuf konus və maar daxildir.

Qalxan vulkanları

Qalxan vulkanlar təbiətdəki ən böyük vulkanlardır. Onların əsaslarının diametri çox vaxt 5 kilometrdən çox olur. Onun yamacları bir qədər meyllidir. Bu tip vulkanlar yüksək axıcılığa malik əsas maqmalardan əmələ gəlir. Vulkan böyüdükcə birdən çox çıxış kanalı yarana bilər.

Dünyanın ən aktiv qalxan vulkanları Havay arxipelaqı bölgəsində yerləşir.  Dünyanın ən isti lavası (1700 ℃) Havay arxipelaqını təşkil edən zəncir daxilində Böyük Adanın şimal-qərbində yerləşən Puhahonu vulkanından çıxır. Mauna Kea okean dibindən 10210,8 metr hündürlükdə (hündürlüyü dəniz səviyyəsindən təxminən 4207 metr) dünyanın ən yüksək dağıdır.  Bu yüksəklik dəniz səviyyəsindən 8848 metr yüksəklikdə olan Everest dağından təxminən 1360 metr yüksəkdir. Ölkəmizdə Şərqi Anadolu Bölgəsində yerləşən və 3584 metr yüksəklikdə olan Tendürek dağı qalxan vulkan növüdür.

Stratovulkanlar

 Stratovolkanlar hündür və dik yamacları olan konusvari vulkanlardır. Onlar partlayışlar və lava axınları nəticəsində ayrılan materialların yığılması nəticəsində əmələ gəlir. Bəzən stratovulkan püskürür, müxtəlif ölçülü materialları havaya atır və bu materiallar cazibə qüvvəsinin təsiri altına düşür və vulkanın yamaclarında vulkanik dağıntı süxurları əmələ gətirir.  Bəzən vulkandan viskoz lava partlayış olmadan axır. Stratovolkanlardan gələn lava aşağı axıcılığa malikdir və çox uzaqlara yayılmazdan əvvəl soyuyur və sərtləşir.

Sakit Okeanı əhatə edən vulkanlar qurşağı olan Atəş Halqası yer üzündə stratovulkanların ən çox yayıldığı bölgədir.  İndoneziya və Filippin kimi Atəş Halqasının ortasında yerləşən ölkələrdə də çoxlu aktiv stratovulkanlar var. Fuji dağı Yaponiyanın ən məşhur aktiv stratovulkanıdır.  Ölkəmizdə hündürlüyü 5165 metr olan Ağrı dağı möhtəşəm bir stratovulkandır.

Kaldera vulkanları

Kaldera vulkanları bir neçə kilometr diametrdə böyük kraterləri olan vulkanlardır. Maqma kamerasındakı bütün maqmanın püskürməsi nəticəsində vulkanın tavanı öz üzərinə çökür.  Beləliklə, kaldera adlanan böyük kraterlər əmələ gəlir. Kalderalar vulkan püskürməsi zamanı maqmanın təzyiqi nəticəsində tavanın tamamilə dağılması nəticəsində də yarana bilər. 

Ən məşhur kalderalara Yunanıstanın Santorini adasına adını verən Santorini Kalderası, ABŞ-ın Oreqon əyalətindəki Krater Gölü Kaldera və İndoneziyadakı Krakatoa Kalderası daxildir. Ölkəmizin ən əhəmiyyətli kalderası Nemrut Kalderasıdır.

Gənc vulkanlar

Əgər vulkanik fəaliyyət vulkanda kalderanın əmələ gəlməsindən sonra kaldera daxilində yeni konus yaradırsa, bu tip vulkanlara somma vulkanları deyilir.  Krater Gölü Kaldera daxilində inkişaf edən Sehrbazlar adası bu tip vulkanın nümunəsidir.

Kompleks vulkanlar 

Kompleks vulkanlar bitişik ərazilərdə əmələ gələn vulkanlar qruplarıdır.  Mürəkkəb vulkanlara misal olaraq ABŞ-ın Oreqon ştatında yerləşən Üç Bacı Vulkanlarını göstərmək olar.  Üç Bacı təşkil edən zirvələrin hər birinin hündürlüyü 3000 metrdən çoxdur və stratovulkan tipli vulkanlardır.

Kiçik vulkanik strukturlar

Lava qübbələri turşulu maqma səthə qalxdıqda və havalandırmanın çıxışında sürətlə soyuduqda əmələ gəlir.

Tuf konusları və dağıntılı vulkanik material konusları vulkanik materialın yerə düşməsi nəticəsində əmələ gələn konusvari strukturlardır, burada maqma ikinci dərəcəli yol keçərək səthə qalxır və onu havaya səpələyir. Tuf konusları ilə dağıntı vulkanik materialın konusları arasındakı fərq konus əmələ gətirən vulkan zibilinin ölçüsüdür. Tuf konusları kül ölçülü materialdan ibarət olduğu halda, dağıntı vulkanik material konusları müxtəlif ölçülü vulkanik materialdan ibarətdir.

Maars; Onlar nisbətən böyük krateri olan vulkanik strukturlardır, kənarları bərkimiş lava və ya dağıntı vulkanik materiallardan ibarətdir və krater su ilə doludur.

Yüksək axıcılığa malik əsas maqmalar bəzən müəyyən çatlar boyunca konusvari və ya xətti strukturlar əmələ gətirərək yerə axır.  Bu strukturlara çat çıxışları deyilir.

Vulkanlar dünyanı inşa etmənin mühüm hissəsidir!

Onlar vulkanların, qitələrin və adaların yaradılmasında, dərin okean dağlarının və kraterlərinin formalaşmasında böyük rol oynayırlar. Onlar həmçinin lava və digər materialların püskürməsi ilə Yerin relyef formalarını aşkar edirlər. Yer ərimiş okeanın əhatə etdiyi vulkanik mühit kimi həyata başladı.

Zamanın əvvəlindən mövcud olan bütün vulkanlar hazırda fəaliyyətsizdir. Bəziləri artıq ölüblər və bir daha aktiv olmayacaqlar. Digərləri hərəkətsizdir (buna görə də gələcəkdə yenidən püskürə bilərlər). Bu, bir neçə vulkanın aktiv keçmişinin sübutları arasında olduğu Marsda xüsusilə doğrudur.