Balaban haqqında məlumat
Balaban, bir çox Orta Asiya türk ölkələrində istifadə edilən yerli nəfəs aləti kimi təsnif edilən nəfəs alətidir. Bu gün Azərbaycanın və Anadolunun bir çox bölgəsində Balabana rast gəlmək mümkündür. Balaban, Mey və ya Dudük bəzən Qərbi Azərbaycan bölgəsində, Azərbaycanda və Türküstanda da istifadə olunur. Vələs, qoz, gavalı və bu kimi sərt ağaclardan hazırlananlar olsa da, ən məşhuru ərik ağacından olanıdır.
Gövdə və ağız kənarına bərkidilmiş səs çıxaran yastı qamış ağızlıqdan ibarət olan Balabanın uzunluğu 280-300 millimetr, diametri isə 20-22 millimetrdir. Səsi küt və yüngül, səsi zəif olduğundan daha çox qapalı məkanlarda və kamera iclaslarında çalınır. Qamışdakı sıxac sayəsində səsi daha incə və ya qalınlaşdırmaq olar. Xüsusi üsulla düzəldilmiş qamış, sıxac və gövdədən ibarətdir. Qısqacı qamış üzərində yuxarı və ya aşağı itələməklə səsi təqribən bir pillə dəyişmək olar və özəlliyi ilə alət qruplarına dərhal uyğunlaşa bilir.
Azərbaycanlı rəssam Hüseynqulu Sarabskinin sözlərinə görə, ovçular bildirçinləri acı oynadaraq cəlb edirlər. Aşıq musiqisində balabanın digər növündən də istifadə olunur. Əlixan Səmədov Azərbaycanın tanınmış balabançısıdır.
Balaban adətən solo ifa olunur.
Qrup şəklində ifa olunduqda mey zərb aləti və ya uzun səslər çalan ikinci mey ilə müşayiət olunur. Ümumilikdə qapalı məkanda ifa olunan meinin səs diapazonu bir oktava ilə məhdudlaşır. Meyin ifasında dodaqlara, nəfəsə və barmaqlara nəzarət çox önəmlidir. Səs tonları dodaq təzyiqinin və barmaqların bədəndə deşik açıb-bağlamasının müxtəlif birləşmələri nəticəsində əmələ gəlir. Melodiyalar nəfəs alma texnikasından istifadə edərək davamlı olaraq istehsal edilməlidir. Bu səbəbdən mey ifaçılığına yiyələnmək istəyən insan uzun illər özünü təkmilləşdirməlidir.
Mey alətinin istehsalında müxtəlif iqlim şəraitində bitən ağaclardan istifadə olunur. Bu səbəbdən meyvə istehsal edən ustalar bitkilər, ağaclar və iqlim haqqında yaxşı məlumatlı olmalıdırlar. Meyvə istehsal edən ustalar meyvənin gövdə hissəsini istehsal edərkən ümumiyyətlə gavalı və ərik ağaclarına üstünlük versələr də, gövdə istehsalında akasiya, qoz, tut və qızılgül ağaclarından da istifadə olunduğu görünür. Balabana xarakterik səs verən qamış su qamışından hazırlanır. Tutucuların istehsalında müxtəlif ağaclar, qamışlar və səbət çubuqlarından istifadə olunur.
Balaban aləti sosial təcrübə, sosial yaddaş və mədəni kimliklə bağlı sosial və mədəni aspektlərə malikdir. Aşıqlıq ənənəsində alət kimi də istifadə edilən mey ənənəvi söhbət məclislərində, aşıq məclislərində, nişan və evlənmə kimi mərasimlərdə, müxtəlif bayram tədbirlərində ifa edilir. Balaban sosial təcrübə, sosial yaddaş və mədəni kimliklə bağlı sosial və mədəni aspektlərə malikdir. Aşıqlıq ənənəsində alət kimi də istifadə edilən mey ənənəvi söhbət məclislərində, aşıq məclislərində, nişan və evlənmə kimi mərasimlərdə, müxtəlif bayram tədbirlərində ifa edilir.
Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi divanının bir neçə yerində bu musiqi alətinin adını çəkib. Həmçinin Azərbaycanın dahi musiqişünas olan Ədbülqadir Marağalının əsərlərində də balabanın adına rast gəlinir. Heç bir başqa xalqda bu cür mənbələr yoxdur.
Təəssüf ki, o dövrün balaban ustalarının adı, dövrümüzə gəlib-çıxmayıb. XVI əsrdə yaşamış Azərbaycanlı şair, tarixçi İsgəndər Münşi öz əsərlərində Ustad Əsəd, Ustad Hüseyn və Şahməmməd Surnayi kimi zurna ifaçılarının adını qeyd edir. Zurna çalanların ilkin öyrəndiyi alət isə balaban olurmuş. Onları demək ki, həm də balaban ifaçıları saymaq olar. Balabanın Azərbaycanın milli musiqi aləti olmasına dair daha bir sübut isə rusiyali rəssam Qriqori Qaqarinin çəkdiyi rəsm əsəridir. Əsərdə XIX əsrin ortalarında Şamaxıda fəaliyyət göstərən Mahmud Ağanın məclisləri və balaban ustası Murad Mirzalıoğlu təsvir olunur. Çağdaş Azərbaycan zurna balaban məktəbinin yaradıcısı isə yastı balaban ustası Əli Kərimov olmuş, bu mahir zurna-balaban ifaçısı tarixdə Kalvalı Əli Dədə adı ilə iz qoymuşdur.
Balabanın fərdi ifaçılıq xüsusiyyətinə diqqət yetirən məşhur bəstəkarlarımız da bundan istifadə ediblər. Üzeyir Hacıbəylinin “İkinci fantaziya”, Müslüm Maqomayevin “Azərbaycan çöllərində”, Hacı Xanməmmədovun “Simfoniyetta” və bir sıra digər əsərlərdə balabanın solo ifasına geniş yer ayrılıb.
Balabanın Azərbaycanda çoxsayli və mükəmməl ifaçıları olub. Şirzad Fətəliyev, Əlixan Səmədov, Rafael Əsgərov və başqa adlarını çəkə bilmədiyimiz bir çox peşəkar gənc balaban ifaçıları dünya səhnələrində bu gün Azərbaycan el havaları, xalq və bəstəkar mahnılarını balaban səsində ucaldır və sevdirirlər.
Həmçinin həm də qeyd etməliyik ki, zaman-zaman mənfur qonşularımız ermənilər musiqimizi, mahnılarımızı, rəqslərimizi, çalğı alətlərimizi mənimsəməyə çalışıblar. Ermənilər türkün bir çox milli mədəniyyət nümunələri kimi balabanı da hədəfə alıblar. Bu gün erməni orfoqrafiyasında səslənən düdük sözü, ermənilərə Azərbaycandan gəlmədi, bu söz də, elə bizim özümüzə aiddir.
Botsvananın Kasane şəhərində 2023 cü il dekabrın 6-da keçirilən UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitənin 18-ci sessiyasında Azərbaycan və Türkiyənin birgə təqdim etdiyi “Balaban sənətkarlığı və ifaçılıq sənəti” (Azərbaycan və Türkiyə) çoxmillətli nominasiya faylı Komitənin yekdil qərarı ilə Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irsinin Reprezentativ siyahısına daxil edilmişdir.
Həmçinin eyni zamanda UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitənin 18-ci sessiyasında Azərbaycanın daha 3 çoxmillətli nominasiyası Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irsinin Reprezentativ siyahısına daxil edilib. Bunlar “Təzhib sənəti” (Azərbaycan, İran, Tacikistan, Türkiyə və Özbəkistan), “İftar və onunla bağlı sosial-mədəni ənənələr (Azərbaycan, İran, Türkiyə və Özbəkistan), “Sədəf sənəti” kimi mədəni irs nümunələridir.
UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısında bununla da yer alan elementlərimizin sayı 23-ə çatıb.
