Buta haqqında məlumat
Buta Azərbaycan və ümumiyyətlə Şərq incəsənətində dərin mənalara malik olan qədim dekorativ naxışlardan biridir. Bu ornamental motiv xalçaçılıq, memarlıq, tekstil, zərgərlik, keramika, ağacoyma və digər sənət sahələrində geniş tətbiq olunmuşdur. Buta, həm estetik cəlbediciliyi, həm də mistik və rəmzi məna yükü ilə əsrlər boyu sənətkarların və tədqiqatçıların marağını cəlb etmişdir.
Buta əsasən alov, su damcısı, yarpaq, badam və göz yaşı kimi müxtəlif formalarla əlaqələndirilir. Onun fərqli formaları müxtəlif mənalar ifadə edir. Azərbaycanın incəsənətində buta xüsusi yer tutur və xalqın bədii dünyagörüşünü, fəlsəfi baxışlarını əks etdirir.
Buta Naxışının Mənşəyi və Tarixi
Buta naxışının mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Tarixçilər bu naxışın Hindistan, İran və Orta Asiya mədəniyyətindən qaynaqlandığını bildirirlər.
Hindistan və Kaşmir Naxışları
Buta naxışına ilk dəfə Hindistanın Kaşmir bölgəsində rast gəlinib. Orada bu forma “manqo” (mango meyvəsi) və ya “buta” (od-alov) kimi təsvir olunurdu. Hindistanda buta müdriklik və ruhi yüksəliş rəmzi sayılırdı. XVII əsrdə Britaniya kolonistləri Kaşmir şallarını Avropaya gətirdikdən sonra bu naxış dünya miqyasında məşhurlaşdı.
İran və Zərdüştiliklə Əlaqəsi
Buta zərdüştilik dinində müqəddəs odun rəmzi kimi qəbul olunurdu. Zərdüştilər üçün alov bilik və həyat mənbəyi sayıldığı üçün, buta da bu müqəddəsliyi özündə əks etdirirdi. Buta, Səfəvilər dövründə (XVI-XVIII əsrlər) İran-Azərbaycan incəsənətində əsas ornamental motivlərdən birinə çevrildi.
Azərbaycan Xalçaçılığı və Sənətində Buta
Azərbaycanda buta naxışı qədim xalçaçılıq sənətində xüsusi yer tutur. Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, qədim dövrlərdən bəri Azərbaycan xalçalarında buta motivləri geniş istifadə olunmuşdur. Buta naxışları xüsusilə Quba, Şirvan, Qarabağ, Gəncə və Naxçıvan xalçalarında geniş yayılmışdır.
Buta Naxışının Forması və Simvolikası
Buta naxışı əsasən oval, dairəvi və ya qövsvari konturlara malik olur və onun yuxarı hissəsi əyilmiş damcı formasına bənzəyir. Onun müxtəlif mənaları vardır:
1. Alov və Günəş – Zərdüştiliklə əlaqəli olaraq, buta müqəddəs alovu simvolizə edir. Bu həm də günəşin enerjisini və ilahi qüvvəni ifadə edir.
2. Su Damcısı və Yağış – Buta su damcısına bənzədiyi üçün həyat və bolluq rəmzi kimi qəbul edilir.
3. Bitki və Yarpaq – Buta təbiətin və həyatın davamlılığını, məhsuldarlığı simvolizə edir.
4. Göz Yaşı – Bəzən buta kədər və itki rəmzi kimi də izah olunur.
5. Badam Meyvəsi – Butanın bəzi formaları badama bənzəyir. Badam bolluq və məhsuldarlıq rəmzi sayılır.
Bu simvollar Azərbaycan xalqının bədii yaradıcılığında mühüm yer tutur və müxtəlif sənət sahələrində tətbiq olunur.
Buta Azərbaycan Xalçaçılığında
Azərbaycan xalçaçılığında buta naxışı xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qarabağ, Şirvan, Quba, Gəncə və Təbriz xalçalarında buta müxtəlif formalarda işlənmişdir.
Məşhur Butalı Xalçalar:
“Xilə-buta” – Quba xalçalarında geniş yayılmışdır.
“Qasımuşağı” – Qarabağ xalçalarında istifadə olunur.
“Pirəbədil” – Şirvan xalçalarında məşhurdur.
Xalça ustaları butanı təkcə dekorativ element kimi deyil, həm də simvolik məna daşıyan motiv kimi toxuyurlar.
Buta Memarlıq və Digər Sənət Sahələrində
Buta yalnız xalçaçılıqda deyil, həm də memarlıqda, zərgərlikdə və geyim dizaynında geniş istifadə olunur.
Memarlıqda Buta: Tarixi Azərbaycan memarlıq abidələrində buta ornamentlərinə rast gəlinir. Məsələn, Şəki Xan Sarayı və Qız Qalasında bu naxışlar xüsusi işlənmişdir.
Zərgərlikdə Buta: Azərbaycan zərgərləri butanı qızıl və gümüş məmulatlarında tez-tez istifadə edirlər. Sırğalar, bilərziklər, üzüklər və boyunbağılarda buta motivləri çox yayılmışdır.
Tekstil və Milli Geyimlər: Buta Azərbaycan milli geyimlərində, xüsusilə kəlağayılarda geniş istifadə olunur. Buta motivləri ilə işlənmiş ipək baş örtükləri UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir.
Buta Dünyada
Buta təkcə Azərbaycanda deyil, həm də Hindistan, İran, Türkiyə, Orta Asiya və Avropada məşhurdur. Xüsusilə XVIII-XIX əsrlərdə Avropa tekstil sənayesində buta motivi geniş yayılmışdır. İngiltərənin Peysli (Paisley) şəhərində istehsal olunan şallar buta naxışını Avropada məşhurlaşdırdı.
Buta bu gün də dünya dizaynerləri tərəfindən istifadə olunur. Moda, interyer dizaynı və qrafik sənətdə bu motivə rast gəlmək mümkündür.
Buta və Azərbaycan Kimliyi
Buta Azərbaycan xalqının milli kimliyinin ayrılmaz hissəsidir. Bu naxışın zəngin tarixi və dərin simvolikası onu Azərbaycan mədəniyyətində xüsusi yerə çıxarır. Buta həm keçmişdə, həm də bu gün milli irsin bir parçası olaraq sənətkarlar tərəfindən qorunur və yaşadılır.
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində buta fərqli formalarda istifadə olunur və hər bölgənin özünəməxsus buta üslubu var. Bu da onun xalq sənətində nə qədər mühüm rol oynadığını göstərir.
Buta Azərbaycan və Şərq incəsənətində mühüm yer tutan, dərin mənalar daşıyan və çoxəsrlik tarixi olan bir naxışdır. Onun simvolikası, estetik gözəlliyi və müxtəlif sənət sahələrində tətbiqi bu motivi mədəni irsin ayrılmaz hissəsinə çevirir. Buta yalnız bir naxış deyil, həm də xalqın bədii zövqünü, həyat fəlsəfəsini və sənətə baxışını əks etdirən bir rəmzdir.
