Əfi ilan haqqında məlumat
İlanlar Sürünənlər sinfinin Suquamata (Scaly Reptiles) dəstəsinin Ophidia alt dəstəsinə aid heyvanlardır. Kərtənkələlər Suquamata dəstəsinə aid olsalar da, ilanlardan Lacertilia yarımkimi kimi ayrılırlar.
İlan və kərtənkələlərdə dişlər çənəyə yapışdırılır, yəni çuxurlarda olmur. Başda yerləşən dördbucaqlı sümük əksər kərtənkələlərdə və bütün ilanlarda hərəkətlidir.
İlanlar haqqında məlumat
Gövdəsi silindrik və uzunsovdur, ayaqları yoxdur, lakin bəzi ibtidai ilanların anal yarığın hər iki tərəfində təkanvari arxa ayaqları var. Qulaqlar kordur, xarici qulaq, qulaq pərdəsi və orta qulaq yoxdur, ancaq daxili qulaq var, ona görə də ilanlar eşitmir, lakin yerdəki titrəyişləri hiss edirlər.
İlanların göz qapaqları yoxdur, gözün ön hissəsində gözü tamamilə örtən şəffaf təbəqə var, bu səbəbdən gözü həmişə açıq görünür. Dili uzun və ucunda çəngəllidir.İlanın ağzı bağlı olduqda belə, dili dodaqların ön hissəsindəki yarıqdan çıxa bilir.
İlanların əksəriyyətində sol ağciyər yoxdur (tam ağciyər daha qısa olan Boidae ailəsi istisna olmaqla), lakin sağ ağciyər quyruğa çatacaq qədər uzundur və son hissəsi hava kisəsi şəklindədir. hava, xüsusən də ovunu udduqda onun havasızlaşmasının qarşısını almaq üçün lazımdır. İlanlarda mədə, qaraciyər və böyrəklər də uzanır. Böyrəklər və xayalar kimi orqanlar eyni hizada deyil. İlanın sidik kisəsi yoxdur. Həm ilanların, həm də kərtənkələlərin erkəklərində iki qohumluq orqanı (Hemipenis) var və kloak yarığı eninədir.
İlanlar və kərtənkələlər arasındakı fərqlər
Belə bir sualla qarşılaşanda çoxumuz deyirik ki, “ilanların ayağı yoxdur, kərtənkələnin ayağı var”. deyəcək. Bu, o qədər də dəqiq təsbit deyil, çünki ilan formalı kərtənkələlər var ki, onların ayaqları ümumiyyətlə yoxdur, elə ilanlar da var ki, hələ də arxa ayaqlarının qalıqları var. Məsələn, ölkəmizdə ayaqları olmayan və ilanlardan çətin fərqləndirilən dörd növ kərtənkələ yaşayır. Anguis fragilis, Ophisaurus apodus, Ophiomorus punctatissimus və Blanus strauchi qeyri-mütəxəssislərin ilanlarla səhv sala biləcəyi kərtənkələlərimizdəndir. Təəssüflər olsun ki, ölkəmizdə bu zərərsiz və hətta faydalı heyvanlar tez-tez ilanlarla səhv salınaraq amansızcasına öldürülür. Bizim bir çoxumuza belə bir sual verəndə “İlanların ayağı yoxdur, kərtənkələnin var” deyirik. Bu, o qədər də dəqiq təsbit deyil, çünki ilan formalı kərtənkələlər var ki, onların ayaqları ümumiyyətlə yoxdur, elə ilanlar da var ki, hələ də arxa ayaqlarının qalıqları var. Təəssüflər olsun ki, ölkəmizdə bu zərərsiz və hətta faydalı heyvanlar çox vaxt ilanlarla səhv salınaraq amansızlıqla öldürülür.
İlanların Ölçüsü və Ömrü
Ümumiyyətlə, ilanların uzunluğu 10 sm ilə 10 m arasında dəyişir. Daha uzunlarının mövcud olduğu iddia edilsə də, bu elmi cəhətdən doğru deyil. Dünyanın ən hündür ilanına misal olaraq Anakondanı (Elmi adı: Eunectes murinus) verə bilərik.Onun uzunluğu təxminən 10 metrdir.Ən kiçik ilan Madaqaskarda yaşayan və təxminən 10 sm uzunluğunda olan Typhlops reuteri ilanıdır.
İlanlar zooparklarda yaxşı baxılsa 20-30 il yaşaya bilir, lakin təbii mühitlərində bu yaşa çatmamış ya ovlanır, ya da öldürülür.
İlanların hiss orqanları
Daha əvvəl dediyimiz kimi ilanlar kardırlar, lakin yerdəki titrəyişləri hiss edə bilirlər.Lakin onların görmə duyğuları güclüdür və xüsusilə hərəkət edən cisimləri tez qavrayırlar. Həm yaxını, həm də uzağı görməyə uyğun strukturları olsa da, yaxından görməyə daha çox öyrəşiblər. Onların qoxu hissi də çox inkişaf etmişdir.Burun boşluğunda qoxu epitelindən başqa daha iki orqan vardır.Ağzın damında yerləşən bu iki deşikli orqanın adı Yakobson orqanıdır.İlan dilini içəri çəkdikdə, bu orqana toxunur və qoxunu hiss edir. Crotalidae fəsiləsinə aid ilanların gözü ilə burun dəliyi arasında depressiya var. Bu çuxurların içi hissiyyat toxuması ilə örtülüdür. İlan bu istiliyə həssas orqandan termal kamera kimi istifadə edir və uzaqdakı heyvanın temperaturunu təyin edə bilir. Bəzi ilanlarda bu orqan o qədər həssasdır ki, hətta selsinin yüzdə birini belə ayırd edə bilir.
İlanlarda dəri dəyişdirilməsi
Sağlam ilan ildə ən azı iki dəfə və ya daha tez-tez dəri örtüyü dəyişir. Dəyişmə vaxtı çatdıqda dəri solğunlaşır və gözləri örtən şəffaf təbəqə matlaşır. İki həftə davam edə biləcək bu proses zamanı onun fəaliyyəti dayanır, və ilan hardasa gizlənir. Moltingdən sonra heyvan yenidən parlaq rəng alır. İlan köynəyi elastik olduğundan onu çəkdikcə uzanır, ona görə də ilanın ölçüsü haqqında heç bir fikir vermir.
İlanlarda çoxalma
Ümumiyyətlə yumurta qoyaraq çoxalan ilanların bəziləri diri balalar (Gürzələr) doğurur. Növlərdən asılı olaraq ilanlar 8-50 yumurta, gürzələr isə 3-12 bala verə bilir. İnkubasiya dövrü ilanın növündən və ətraf mühitin temperaturundan asılı olaraq 2-3 ay davam edir. Balalar 2 yaşında cinsi yetkinliyə çatır, daha soyuq bölgələrdə bu 4-5 il çəkir.
Gürzə kimi canlı ilanlarda yumurtalar yumurta kanallarının içərisində inkişaf edir və nəsillər nazik və şəffaf bir zərflə örtülü şəkildə doğulur. Pərdə doğuşdan dərhal sonra, bəzən isə doğuşdan əvvəl qopur, belə canlıdaşıyanlara ovovivipar ilanlar deyilir. Viperidae (Vipers), Boidae, Crotalidae ailələrindən olan ilanlar ovoviviparousdur.
İlanlarda zəhər
İlan zəhərinin tərkibindəki zəhərli elementləri fizioloji təsirlərinə görə iki qrupa ayıra bilərik:
Birinci qrup: Neyrotoksin sinir sisteminə və skelet əzələlərinə gedən sinir uclarında pozulmalara səbəb olur. Bu pozğunluqlar xüsusilə beyindəki tənəffüs mərkəzində və tənəffüsdə rol oynayan əzələlərdə (xüsusilə diafraqmada) özünü göstərir. Neyrotoksinlərin təsirinin həddindən artıq olduğu hallarda tənəffüs tamamilə dayana bilər.
İkinci qrup: Hemolitik (Qan parçalayan) toksinlər. Başqa bir ad Hemapathogendir (qan xəstəliyinə səbəb olur). Bunlar qan dövranı sistemində pozğunluqlara səbəb olur və bir çox növləri var. Məsələn: qırmızı qan hüceyrələrini məhv edən hemolizinlər. Qan damarlarının divarlarında endotel hüceyrələrini məhv edən, qanın damardan sızmasına səbəb olan hemorragiyalar. Damarlarda qanın laxtalanmasına səbəb olan tromboz (=trombin). Zəhərlə təmasda olan ağ qan hüceyrələrini və digər toxuma hüceyrələrini pozan sitolizinlər. Qanın laxtalanmasının qarşısını alan antikoaqulinlər (=antifibrin) kimi.
İlanların insanlarla münasibətləri və faydaları
Təəssüf ki, insanlarda ilanlara qarşı dəhşətli bir nifrət və qərəz var. Nağıllar, əfsanələr və deyimlər ilanlara qarşı düşmənçilik üzərində qurulub. Ancaq məşhur inancın əksinə olaraq, ilanlar insanlar üçün son dərəcə faydalı heyvanlardır.
Kənd təsərrüfatında üzüm bağlarında, bağlarda və tarlalarda olan köstəbək və tarla siçanı kimi zərərli gəmiricilərlə qidalandığı üçün əkinçilik üçün faydalıdır və ilanlar bir çox şüurlu əkinçi tərəfindən qorunur. Bir siçanın eyni anda 10 bala doğurduğunu və nəslin bir aylıq olanda dünyaya gətirəcək qədər yetkin olduğunu nəzərə alsaq, siçan və onun balalarından ildə təxminən 15.000 siçan çıxarılacaq və bir ilanın faydası hər gün bir siçan yemək daha yaxşı başa düşüləcək. İlanları öz tarlalarında öldürən və ya ticarət məqsədilə xaricə satan insanlar böyük itkilərə məruz qalıb, tarlaları siçanlar tərəfindən məhv edilib. Xaricdə bir çox yerlərdə ilanlardan siçan və digər gəmiricilərlə mübarizə aparmaq üçün istifadə olunur.
İlanlar nəyə gəlir?
- Uzun otlar və kollar ilanların bağınıza gəlməsinə səbəb olacaq. Uzun bitki örtüyü ilanlara şahinlər, bayquşlar, itlər, pişiklər, siçovullar və insanlar kimi yırtıcılardan gizlənməyə imkan verir.
- İlanlar sevimli yeməklərini ovlamaq üçün mülkünüzə gələ bilər: siçovullar, siçanlar, siçovullar və digər gəmiricilər. Bağçanızda nə qədər çox gəmirici olarsa, bir o qədər çox ilan yemək üçün gələcək.
- Heyvan yemi ilanları həyətinizə və evinizə cəlb edə bilər. Çöldə qalan və qoxu yayan it yemi və pişik yemi kimi məhsullar daha çox ilanları həyətinizə və evinizə cəlb edə bilər. Gəmiricilər və ya siçanlar tez-tez belə yemək qalıqlarını çox istehlak edirlər. Bu səbəbdən artan siçan populyasiyası daha sonra ilanları bu əraziyə cəlb edəcək. Bağçamızda və evimizin ətrafında kiçik bir qida zəncirinin olduğunu gözdən qaçırmamalıyıq.
- Köhnə təkərlər, boş qutular və peyk antenaları kimi bağçada su toplayan zibil və ya artıq materialları çıxarmaq lazımdır. Havalar isindikcə ilanların suya daha çox ehtiyacı olur və bu da onların gəlməsinə səbəb olur.
- Toyuq hini və ya quş yuvası kimi ərazilər sıx məftil hasarlarla əhatə olunmalıdır. Çünki ilanlar böyüklüyündən asılı olaraq həm ev quşlarına, həm də yumurtalarına çox maraq göstərirlər.
- Açıq hava şəraiti çətinləşdikdə ilanların qapalı ərazilərə sığınması lazım ola bilər. Bu səbəbdən qarajın və binanın girişlərinin bağlı saxlanması faydalı olardı.
İlanlar necə ovlayir?
İlanların çəngəlli dilləri var ki, ətraflarını iyləmək üçün müxtəlif istiqamətlərdə dalğalanırlar. Dillərinin bu hərəkəti onlara ətrafdakı təhlükəni və ya yeməyi aşkar etməyə imkan verir.
İlanların ovlarını aşkar etməyin başqa yolları da var. Onların gözləri qarşısında çuxur deşikləri adlanan boşluqlar isti qanlı yırtıcıların verdiyi istiliyi aşkar edir.
Onların alt çənələrindəki sümüklər gəmiricilərdən və digər qaçan heyvanlardan vibrasiya alır. İlanlar ovlarını tutduqda, alt çənələri yuxarı çənələrindən çıxdığı üçün başlarının enindən üç dəfə böyük heyvanları yeyə bilirlər.
İlan ovunu ağzına qoyduqdan sonra içəriyə yönələn dişlər onu içəriyə doğru udub orada tələyə salır.
Azərbaycanda zəhərli ilanlardan səhra və ya çöl gürzəsini, Cənubi Qafqaz gürzəsini, Kiçik Asiya gürzəsini və s. misal göstərmək olar.Yırtıcı heyvanlardakı kəsici dişlər və caynaqlar kimi ilanların zəhəri də ov etmək və düşməndən mühafizə olunmaq üçün bir vasitədir. Zəhər ilanın başının hər iki tərəfində yerləşən vəzilərdə hazırlanır. Oradan o, xüsusi kanallarla zəhər dişlərinə axır. İlanlar dişləmirlər. Onlar sancdıqda zəhər dişlərin açdığı yaraya tökülür.
