Qatar haqqında məlumat

Qatar relslərdə bir və ya bir neçə lokomotiv tərəfindən çəkilmiş və ya itələnmiş vaqonlardan ibarət nəqliyyat vasitəsidir.

Qatarlar böyük miqdarda insan və yükləri uzun məsafələrə daşımaq üçün qənaətcil bir yoldur.  Qatar xətlərinə sərmayə qoyan ölkələrin inkişafı buna sübutdur.

Qatar haqqinda melumat

Böyük şəhərlərdə yaşayanlar üçün qatarlar gündəlik şəhər nəqliyyatının əvəzedilməz hissəsidir. Həm şəhərlər arasında, həm də ölkələr arasında ən vacib nəqliyyat vasitələrindən biridir. Mövcudluğunu indi təbii qəbul etdiyimiz qatarlar əslində cəmi iki yüz ildir mövcud olub.

Qatar necə icad edilmişdir?

Qatar dünyada ilk dəfə 1800-cü illərin əvvəllərində İngiltərədə istifadə olunmağa başladı. Qatar İngiltərənin Pennidarran bölgəsində Richard Trevithick adlı mühəndislə mədən sahibi arasında mərc olduğu üçün yaranıb. Mühəndis Trevithick, inşa etdiyi buxar mühərriki ilə 10 tonluq dəmir yükü asanlıqla Pennidarrandan Kardiffə dəmir yolu ilə daşıya biləcəyini iddia etdi. Beləliklə, 6 fevral 1804-cü ildə Tramvay-Vaqqon adlı lokomotiv Kardiffdən 10 tonluq dəmir yük və həmçinin 70 sərnişini olan bir vaqonla yola düşdü.

16 km uzunluğunda olan Pennidarran-Kardiff yolunu gözləmə və təmir nəzərə alınarsa, düz 5 saata qət etmək olar. Bu uğurlu nəticəyə baxmayaraq, Trevitikin bəxti gətirmədi və bu yeni maşını daha da inkişaf etdirə bilmədi və beləliklə də maşının o dövrlərin ümumi nəqliyyat vasitəsi olan heyvanlardan daha üstün və effektiv olduğunu sübut edə bilmədi.  Bu səbəbdən qatarın ixtirasını başqa bir ingilis Corc Stivensona aid edirlər. Sonrakı illərdə Corc Stivenson platforma, lokomotiv və vaqon konstruksiyalarını çəkdi və həyata keçirdi.  Beləliklə, o günün parovozu… inkişafın simvoluna çevrildi. Stivenson 27 sentyabr 1825-ci ildə Şotlandiyanın Darlinqton və Stokton şəhərləri arasında yalnız sərnişin və yük daşıyan dünyanın ilk dəmir yolu daşımalarını həyata keçirən qatardan istifadə edib. Yenə 5 il sonra Stivenson böyük kommersiya əhəmiyyəti olan Liverpul-Mançester xəttində saatda 24 km sürətlə hərəkət edə bilən Rocket adlı yeni lokomotiv modeli ilə yarışmada qalib gəldi.  Bununla belə, Yuval Noah Harari “Heyvanlardan Tanrılara – Sapiens” kitabında (səhifə 348) yazır ki, ilk kommersiya qatarı 1830-cu ildə Liverpul və Mançester arasında hərəkət etməyə başlayıb.

50 km-lik Liverpul-Mançester xəttindən sonra İngiltərədə on il ərzində tamamlanan və ya tamamlanan dəmir yollarının ümumi uzunluğu 2000 km-ə çatdı. 1831-ci ildə ABŞ-da, 1832-ci ildə Fransada, 1835-ci ildə Belçika və Almaniyada, 1837-ci ildə Rusiyada, 1848-ci ildə İspaniyada dəmir yollarından istifadə olunmağa başlandı.

İlk yeraltı dəmir yolu nə vaxt çəkilib?

1863-cü ildə Londonda nəqliyyat probleminin həllini tapmaq üçün istifadəyə verilən ilk yeraltı qatar xətti (metro) tez bir zamanda London əhalisi arasında məşhurlaşdı. Buxarla işləyən lokomotivlərin çəkdiyi vaqonlar o dövr üçün çox sürətlə gedirdi. Gündə 27 min insanı daşıya bilirdilər.

1884-cü ildə yeraltı dövriyyə şəbəkəsinə çevrilən bu sistem 1890-cı ildə bugünkü metro sisteminin nümunəsi oldu. Yeraltı iş yerlərindən oyulmuş metrolar tikilməyə başladı. London və Stokvel arasında işləyən bu vaqonlar elektrovozlarla çəkilirdi.

Dişli dəmir yolu nə vaxt icad edilmişdir?

Qatarın düz təkərinin də düz olan dəmir yolunda hərəkət etməsi bu nəqliyyat növü üçün həmişə problem olub. Bir qədər maili ərazilərdə dəmir yolu ilə tanış olan qalxma və ya enmə sürəti hər on bir metrə bir metrdir. Bu isə qatarın sürəti üçün mənfi amil yaradır.

Vəziyyətin çarəsi hesab edilən dişli təkərli xüsusi bir qatar növü 1812-ci ildə ingilis Con Balenkinsop tərəfindən icad edilmişdir.

Dişli çarx xüsusi dişli dəmir yolu və qatara uyğun olduğundan, qatar maili yerlərdə sürüşmürdü.

Bu tip dəmir yolu qatarlarına hələ də Alp dağları, Şimali Uels bölgəsi və Mout Vaşinqton kimi dağlıq yerlərdə rast gəlmək olar.

Dəmir yolunun başqa bir növü tele-qatarlardır, burada qatarlar nəhəng metal kabellərlə çəkilir və xizəkçiləri və turistləri dağlıq bölgələrə aparmaq üçün istifadə olunur.

Tək relsli qatarlar nə zaman yaradılıb? 

Hava monorelsdə işləyən qatarın patenti 1821-ci ildə alınıb və 1824-cü ildə reallaşdırılıb. 1801-ci ildən fəaliyyət göstərən Alman Schwebahn sözünün mənası “asma dəmir yolu” deməkdir. Alwek tipi adlandırılan sistem də tək relsdir və vaqonlar beton tir üzərində gedir.

Monoray sistemi olan Safage 1956-cı ildə Texasda sınaqdan keçirilmişdir. Vaqonlar dizellə işləyən, rezin təkərli, hərəkət edən avtomobillərlə asılmışdı.

 İlk avtomatik dəmir yolu nə vaxt açılıb?

1927-ci ildə fəaliyyətə başlayan maşinistsiz qatar o vaxtdan bəri poçt qatarı kimi fəaliyyətini davam etdirir. Eyni tipli qatar Belçikanın paytaxtı Brüsseldə də işləyir.

Yeni bir ixtira, altındakı mühərrikləri sayəsində yerdən bir qədər yuxarı hərəkət edən və beləliklə, hərəkətə demək olar ki, heç bir müqavimət göstərməyən tədqiqatdır. Qatar daşımalarında Howercraftın su üzərində səyahət prinsipindən istifadə edilməsi nəticəsində yaranan bu nəqliyyat vasitəsinin inkişafı üçün səylər davam edir.

Elektrik qatarı

İlk elektrik sərnişin qatarları 1800-cü illərin sonlarında Almaniya və ABŞ-da istifadə olunmağa başladı.

Dizel qatarları

İlk dizel qatarı 1912-ci ildə Almaniyada istehsal edilmişdir. Birinci Dünya Müharibəsi illərində neft məhsullarını tapmaq çətin olduğundan dizel qatarları əsasən müharibədən sonra, 1920-ci illərdə geniş yayılmışdır.

Yüksək sürətli qatarlar

1960-cı illərin əvvəllərində qatar texnologiyasında əhəmiyyətli inkişaf baş verdi.  1 oktyabr 1964-cü ildə Tokio ilə Osaka arasındakı vaxtı 6 saat 40 dəqiqədən 4 saata endirən ilk Güllə Qatarı (Şinkansen) fəaliyyətə başladı. Sürətli qatarların ilk nümunəsi olan “Güllə qatarı” saatda 210 kilometr sürətlə hərəkət edirdi. Böyük diqqət çəkən yeni qatar Yaponiyada iş və gündəlik həyatı dəyişdi. Bu gün Yaponiyanın 22 şəhərini birləşdirən 9 sürətli qatar xətti var. Sürəti saatda 300 kilometri keçən bu qatarlardan hər gün 420 min insan istifadə edir. Sürətli qatarlar bütün dünyada sürətlə yayılır.

Maglev qatarları

Maqlev sözü maqnit levitasiyası termininin abbreviaturasıdır. Maglev qatarları yerdən təxminən 10 santimetr hündürlükdə (yəni havada) tək relsdən ibarət bir xətt üzrə hərəkət edir. Sürtünmə olmadığı üçün bu qatarlar çox yüksək sürətə çata bilir. Məsələn, Şanxayda 2003-cü ildən fəaliyyət göstərən “Shanghai Transrapid” maqlev qatarının sürəti saatda 430 kilometrə çatır. Dünyanın bir çox ölkəsində Maglev qatarları üzərində iş aparılır. Onlar hazırda yalnız üç ölkədə istifadə olunur: Yaponiya, Çin və Cənubi Koreya.

Dünyanın ən uzun qatar marşrutu

Dünyanın ən böyük ölkəsini keçmək üçün dünyanın ən uzun dəmir yoluna ehtiyacınız var.  1891-ci ildə ruslar Trans-Sibir dəmir yolu xəttini çəkdilər. 9200 km-ə qədər uzanan Trans-Sibir Dəmir Yolu ilə neft, ərzaq, kömür və daha çox şey nəql olunur. Dünyanın ən uzun dəmir yolları ilə bağlı digər dəmir yollarının reytinqi belədir:

• Şərq Ekspresi
•  Şanxay-Quançjou
•  Texas-Los Anceles
•  Toronto – Vankuver
•  Perth-Sysney

Dünyanın ən yüksək dəmir yolu xətti 

Çindən Tibetə gedən Quinghai dəmir yolu xətti dünyanın ən yüksək dəmir yolu xətti kimi tanınır. Tibet yaylası boyunca inanılmaz gözəl təbiət mənzərələri ilə qarşılaşa biləcəyiniz bu qatar səyahəti zamanı siz həm də 5 min metr yüksəkliyə qalxırsınız. Yeri gəlmişkən, səyahətiniz zamanı siz həm də dünyanın ən hündür qatar stansiyasında dayanacaqsınız.

Dünyanın ən aşağı dəmir yolu xətti

Ən yüksək Çindədir, amma ən aşağısı haradadır? Seikan Dəmiryolu xətti Yaponiyanın Honsyu və Hokkaydo adalarını birləşdirir və dəniz səviyyəsinə ən yaxın qatar stansiyası kimi tarixə düşür. Dəniz dibinin altına düşən hissələr də var.

Dünyanın ən təhlükəli dəmir yolu

Hindistanda qatar qəzaları məşhurdur.  Təəssüf ki, demək olar ki, hər il Hindistandan qatar qəzası xəbərləri gəlir. Bunun səbəbi mübahisəlidir, lakin dünyanın ən təhlükəli qatar xətti Hindistandadır. Ramsvaramı materik Hindistanla birləşdirən qatar xətti okeanın gelgit dalğalarına qarşı mübarizə aparmalıdır.

Dünyanın ən işlək qatar stansiyası

Təxmin etdiyiniz kimi, dünyanın ən izdihamlı qatar stansiyası Tokiodadır. Şinjuku stansiyasından hər gün 3,64 milyon insan istifadə edir. Stansiyada 200 çıxış qapısı var.

Dünyanın ən uzun qatar stansiyası

Qatar stansiyalarının ölçüsü də vacibdir.  Dünyanın ən uzun qatar stansiyası Hindistandakı 1366 metrlik Goraxpur stansiyasıdır.

Dünyanın ən məşhur qatarı

1977-ci ilə qədər Paris-İstanbul arasında fəaliyyət göstərən Şərq Ekspresi kim bilir neçə filmin mövzusu olub. Dünyanın ən məşhur qatarı olan bu avtomobil həm də bir çox romantik, sirli və hərəkətli hadisələrin şahidi olub.

Dünyanın ən şirin qatarı

Bu sualı cizgi filmləri ilə maraqlanan uşağa versəniz, dərhal Tomasın cavabını alacaqsınız.  Həqiqətən də, Tomas və dostları dünyanın ən şirin qatarlarıdır.

Dünyanın ən qədim qatarı

Hələ də işləyən qatarlar arasında ən qədimi Britaniya qatarıdır. 1855-ci ildə istehsal olunan bu qatar indi də hərəkət edir. Səhv etməyin, İngiltərədə deyil; Hindistanda istifadə olunur.  Bu olduqca düşündürücü deyilmi?

Ən sürətli qatarların altında bir maqnit var!

Sürtünmə nəticəsində yaranan yavaşlamağı dayandırmaq üçün hazırlanmış maqnit qatarları dünyanın ən sürətli qatarlarıdır. Maqnitlərin bobinlərə baxaraq yerləşdirildiyi bu strukturda tran heç bir şəkildə relslə təmasda olmur.  Bunu belə düşünün: relslərdəki və dəri üzərindəki maqnitlər əks qütblüdür və bir-birini itələyir, maqnit sahəsi yaradır.

Qatarların növləri

• Yük,
• Sərnişin.Turizmdə dəmiryolu nəqliyyatının əhəmiyyəti böyükdür. Sürət və təhlükəsizlik baxımından avtomobil nəqliyyatından daha yaxşıdır.
• Post,
• Qartəmizləyən,
• Hərbi,
• Təsərrüfat.

Azərbaycanda qatardan istifadə

MDB və Azərbaycanda komfortu artırılmış sərnişin qatarlarından da istifadə olunur. Azərbaycan dəmir yolu xəttində maksimal sürət 100 km/saat-a çatır. Bu sürət həm yük, həm də sərnişin qatarlarına aiddir.

Qatarların uzunluğu onun tərkibindən və lokomotivin gücündən asılı olaraq  təyin olunur. Belə ki, sərnişin qatarlarının uzunluğu 20 vaqona qədər ola bilər.

Qatar briqadasından qatara xidmət etmək üçün istifadə olunur. Sərnişin qatarlarında bu briqadaya maşinist, onun köməkçisi, elektromexanik və bələdçilər daxildirlər.Yük qatarlarında isə buna nisbətən daha az işçi, yalnız maşinist və onun köməkçisi çalışır.