Sel haqqında məlumat 

Yerin səthi hər hansı bir ərazidə su altında qaldıqda baş verən cərəyanlara daşqın deyilir. Daşqınlar qəfil və həddindən artıq yağıntılar nəticəsində baş verir. Yalnız yağışla deyil, qarın əriməsi ilə də baş verə bilər. Nadir olsa da, gölməçələr və bəndlər kimi ərazilərin tutumunun aşılması daşqınlara səbəb ola bilər. Sel və daşqınların baş verməsi ilə can və mal itkisi baş verə bilər.

Ölkəmizdə ən çox rast gəlinən təbiət hadisələrindən birinin selolduğunu bilirdinizmi? Dünyanın demək olar ki, hər bölgəsində müxtəlif vaxtlarda baş verə bilən daşqınlar can və mal itkilərinə səbəb ola bilər. Ölkəmizin coğrafi xüsusiyyətlərinə görə tez-tez qarşılaşdığımız sel fəlakətlərinə qarşı şüurlu davranmaq və lazımi tədbirləri görmək lazımdır. Bu kontekstdə “Sel nədir?” və “Qoruma üçün nə edilməlidir?” Bu sualların cavablarını bilmək çox vacibdir. Bir çox insanlar kimi siz də daşqın zamanı nə edəcəyinizi düşünə bilərsiniz. “Sel necə baş verir?” və “Seldən qorunmağın yolları hansılardır?” Gəlin bu sualların cavablarını birlikdə araşdıraq.

Sel nədir? 

Sel təbii fəlakətdir ki, çoxlu miqdarda su normal olaraq quru olacaq quruya daşdıqda baş verir. Dünyada zəlzələlərdən sonra ən çox can və mal itkisinə səbəb olan fəlakətlərdən biridir. Daşqınların səbəbləri arasında güclü yağıntılar, qarın əriməsi, bəndlərin açılması və ya dağılması daxildir. Səbəblər kimi, fəlakətin təsirləri və axın sürəti də fərqlidir. Bu səbəbdən hər bir sel fəlakətinin dağıdıcılıq dərəcəsi də dəyişir. 

Yerdəki layların su keçirməməsi və bitki örtüyünün olmaması sellərə səbəb olan ən böyük amillərdəndir. Zəlzələlərdən sonra yer üzündə ən çox can və mal itkisinə səbəb olan fəlakətlərdən biri də daşqınlardır. Daşqınlar strukturların su altında qalmasına və insanların boğulmasına səbəb olur. Xüsusilə çoxlu maddi itkilərə səbəb olan təbii fəlakətdir.

Daşqınların səbəbləri xarici amillərdən asılı olsa da, fəlakətin təsir ölçüsündə digər coğrafi xüsusiyyətlər də çox vacibdir. Bitki örtüyü olmayan və ya su keçirməyən təbəqələrdən ibarət olan torpaqlarda axın daha təsirli olur. Fəlakətin mənfi təsirlərini azaltmaq üçün bölgənin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı və yaşayış məntəqələri diqqətlə seçilməlidir.  

Tarixdən əvvəlki dövrlərdən insanlar yaşamaq üçün həmişə çay sahillərinə və dənizkənarı ərazilərə üstünlük vermişlər, çünki suya yaxın olmaq həm də asan nəqliyyat, daha mülayim iqlim və daha məhsuldar torpaq demək idi. İnsanlar daşa biləcək bu sulara yaxın olmasaydı, sel fəlakət sayılmazdı.

Daşqınlar istər böyük çayların sahilində, istər dağ yamaclarında, istərsə də səhralarda yaşayan insanların hər yerdə rastlaşa biləcəyi təbii hadisədir. Yaşayış məntəqələrindəki müxtəliflik baş vermə tezliyini dəyişdirsə də, daşqın nəzərə alınmadan qurulan infrastruktur bu təbii hadisənin fəlakətə çevrilməsinə səbəb ola bilər. İnkişaf etmiş ölkələr erkən xəbərdarlıq sistemlərini inkişaf etdirərək daşqın riskini, xüsusən də insan tələfatını minimuma endirməyə nail olublar.

Sellərin ən çox yayılmış səbəbi güclü və uzun sürən yağışlardır. Daşqınlar qarın əriməsi nəticəsində güclü axınlar və ya drenaj kanallarının tıxanması nəticəsində də baş verə bilər. Bu gün ən çox rast gəlinən səbəb; Daşqınlar güclü yağışlar zamanı drenaj sistemlərinin qeyri-kafi olması səbəbindən əsas çay kanallarının daşması nəticəsində baş verir. Dağlıq bölgələrdə daşqınlar qarın əriməsi və ya qar sularının yağıntı ilə birləşməsi nəticəsində baş verir. Çox nadir hallarda bəndlərin uçması və daşması nəticəsində daşqınlara rast gəlinir.

Sel necə yaranır? 

Qlobal istiləşmə Dünya getdikcə istiləşir. İqlim dəyişir. İstixana qazlarının buraxılmasının qarşısı alınmazsa, 2100-cü ilə qədər orta qlobal temperaturun 1,4-5,8 dərəcə Selsi artacağı proqnozlaşdırılır.   İnsanların yaratdığı intensiv istiləşmə prosesi Yerdəki təbii tarazlığı pozur və bu, Yerdəki həyatın əksər hissəsinin tabe olduğu iqlimin dəyişməsinə səbəb olur. Hətta istixana effekti yaradan qazların emissiyası dərhal dayandırılsa belə, alimlər bu effektin uzun müddət davam edəcəyini deyirlər. Çünki böyük buz və su parçalarını özündə birləşdirən iqlim sisteminin normal vəziyyətə qayıtması yüzlərlə il çəkə bilər.

 Nə etmək lazımdır; İstixana qazlarını azaltmaq və onların udulmasını təmin edəcək ekosistemləri qorumaq və inkişaf etdirmək təcilidir.

Sel fəlakətləri güclü yağış və qarın sürətlə əriməsi kimi atmosfer şəraiti səbəbindən baş verir. Son dərəcə təhlükəli bir vəziyyət olan fəlakətin təsiri günlərlə, hətta həftələrlə davam edə bilər.  Daşqınlar daha tez-tez baş verir və onların təsiri çay yataqlarında və ya kənd yerlərində daha dağıdıcı olur. Sellərin necə baş verdiyini öyrəndikdən sonra özümüzə sual verə bilərik: “Selin qarşısını necə almaq olar?” və “Özümüzü daşqınlardan necə qoruya bilərik?” Suallarınızın cavablarına birlikdə baxaq. 

Sellərdən qorunmağın yolları hansılardır?

Seldən qorunma üsulları fəlakətdən əvvəl, zamanı və sonrasında görüləcək işlər baxımından bir-birindən fərqlənir. Daşqın fəlakətinin hansı şəraitdə baş verə biləcəyi dəqiq müəyyən edildikdə, lazımi tədbirləri görmək çox asanlaşır. Sel fəlakətlərinə qarşı görüləcək bəzi ehtiyat tədbirləri və addımlar aşağıdakılardır:

• Sel təbii fəlakəti meteoroloji hadisə olduğundan radar sistemləri və peyk məlumatlarına əsaslanan erkən xəbərdarlıq sistemləri yaradılmalıdır.
• Məlumat və xilasetmə qrupları əvvəlcədən hazırlanmalıdır. 
• Yaşayış məntəqələri şüurlu şəkildə müəyyən edilməli və infrastrukturlar mütəmadi olaraq yoxlanılmalıdır. 
• Daşqınlar zamanı su yataqları və çuxur sahələri dərhal boşaldılmalıdır. 
• Seldən  xilas olmaq üçün heç vaxt suya girməməlisiniz. Topuğuna qədər çatan su insanları, diz səviyyəsində olan su isə avtomobilləri belə sürükləyə bilər. 
• Seldən sonra səlahiyyətli bölmələrin bildirişləri nəzərə alınmalıdır. 
• Elektrik alətlərindən istifadə çox təhlükəlidir. Batareya ilə işləyən fənərlərdən istifadə etmək olar.

Selin növləri 

Daşqınlar baş vermə sürətinə görə təsnif edilir; Güclü yağışdan sonra bir neçə saat ərzində və ya bir yerdən suyun qəfil boşaldılması zamanı baş verən daşqınlara daşqınlar deyilir. Bu tip daşqınlar, məsələn, dağlıq ərazilərdəki kiçik çaylar qəfil və güclü yağışlara məruz qaldıqda və çox tez maksimum qiymətə çatdıqda baş verir. Daşqınlar adətən daha yavaş inkişaf edir və həftələrlə davam edir. Məsələn, böyük çaylar boyunca müşahidə olunan daşqınlar bu tip daşqınlardır.