Zoopark haqqinda melumat

Zooparklar heyvanların cansız cisim kimi sərgiləndiyi, ömürləri boyu əsir saxlandığı və təbiətindən uzaq yaşamağa məcbur edildiyi yerlərdir. Bilinən ən qədim zoopark eramızdan əvvəl 3500-cü ilə aiddir. Onun ilk müasir təsisatı 1828-ci ildə Londonda olmuşdur. Bu, ilk elmi zooparkdır. Yəni heyvanlar üzərində təcrübələrin də aparıldığı bir yerdir. 

Zoopark haqqinda melumat

ÜÇ MİN il əvvəl Çin imperatoru bir bağ tikib və ona Bilik bağı adını verib. Təxminən 600 hektar ərazidə salınan bu bağda insanların zövqlə izləməsi üçün çoxlu heyvanlar var idi. O vaxtlar yəqin ki, belə bağlar çox deyildi.

Bakı da 1923-cü ildə ilk özəl zoopark fəaliyyət göstərib.14 dekabr 1928-ci ildə isə Xətai rayonunun keçmiş Lunaçarski parkında (indiki Nizami parkı) zoobağ açılıb. Bu tarix Bakı Zooloji parkının yaradılma tarixi kimi qəbul edilir.

Zoobağ 2 yanvar 1942-ci ildə rəsmi olaraq zooparka çevrilsə də,rəsmi açılışı 1945-ci ildə baş tutub. 

1958 – ci ildə isə Zooloji park Bayıl ərazisinə köçürülüb. Ərazidə 1970 – ci ilin ortalarında baş vermiş torpaq sürüşməsi bir şirin və bir ayının həyatına son qoymuşdu. Yerləşdiyi ərazidə torpağın sürüşmə təhlükəsinə görə 1982 – ci ildə hazırkı məkanına köçürülüb. Sahəsi isə bir hektardan çox artırılıb. Daha sonra növbəti illərdə isə balıqlar üçün akvarium, sürünənlər üçün terrarium, qırqovulların nümayişi üçün fazanarium ekspozisiyası yaradılıb.

19-cu əsrdə heyvan kolleksiyaları tamaşaçıların marağını təmin etməkdənsə, elmi araşdırmalar aparmaq üçün yaradılmağa başladı.  1828-ci ildə Londonda yaradılmış zoopark buna misaldır.

1907-ci ildə Hamburqda əsası qoyulan zoopark heyvanları əhatə etmək üçün barmaqlıqlı qəfəslər yerinə, keçilməz xəndəklərdən istifadə edən ilk zoopark idi.  Bu zoopark vəhşi heyvan alverçisi Carl Hagenbeck tərəfindən təsis edilmişdir.  Növlərin yaşayış yerlərinin dəqiq surətlərinin yaradılması və ziyarətçilərin bu mühitlərdə olmasına icazə verilməsi ideyası ilk dəfə 1976-cı ildə Sietldəki Woodland Park Zooparkının baş planı çərçivəsində ortaya çıxdı.

Bununla belə, bu gün dünyada milyonlarla insanın gedə biləcəyi çoxlu zooparklar var. Zooparklarla bağlı kitabda bu sözlər yer alıb: “Təbii ərazilərin getdikcə azaldığı və urbanizasiyanın artdığı bir dünyada insanların çoxu təbii həyatla təmasda olmaq üçün zooparklara üz tutur”.

Heyvanların sərgisi

ABŞ-dakı zooparkların əksəriyyəti təbii mühiti mümkün qədər təqlid edir. Bəzi zooparklarda gecə heyvanları üçün xüsusi bölmələr var. Bu bölmələrdə insanlar heyvanları görsünlər deyə gündüzlər işıqlar yandırılır, gecələr isə heyvanların yatması üçün işıqlar daha çox yandırılır.

Bir çox zooparklarda balıqların, onurğasızların və dəniz məməlilərinin yerləşdirilməsi üçün su ilə doldurulmuş eksponatlar var. Bu sərgilərə akvariumlar deyilir. Akvariumlar iki qrupa bölünür: şirin su və duzlu su akvariumları. Bəzi akvariumlar zooparklardan tamamilə müstəqildir.

Zooparklarda quşlar üçün ayrılmış hissəyə quş evi, sürünənlər və həşəratlar üçün ayrılmış hissələrə isə terrarium deyilir. Bəzi zooparklarda da kəpənəklərə həsr olunmuş kəpənək evləri var.

Heyvanlara qulluq

Hər bir heyvan növü fərqli qidaya ehtiyac duyur. Yırtıcı heyvanların qidalanma vərdişləri öz aralarında dəyişir. Məsələn, ilanların ovunu parça-parça etməyə uyğun dişləri olmadığı üçün ovlarını bütünlüklə udmaq məcburiyyətindədirlər. Buna görə də ilanların həftələrlə, hətta aylarla yeməyə ehtiyacı yoxdur.  Aslan və pələng kimi digər yırtıcılara həftədə bir dəfə yemək verilmir. Bunun səbəbi bu heyvanların hər gün ov tapa bilməməsidir. Eynilə qartal kimi yırtıcı quşlara həftədə bir gün yemək verilmir.

Ot yeyən heyvanlar isə hər gün bol-bol yemək yeməli olurlar. Çünki otlaqlarda həmişə ot var. Ancaq çox yeyən heyvanlar üçün bu problem ola bilər. Məsələn, bir fil gündə təxminən 15 kq ot, 6 bağlama təzə ot (qışda eyni miqdarda kök), bol yulaf ezmesi, kartof, yerkökü, alma və bir az çörək yeməlidir.

Ot yeyən heyvanlar isə hər gün bol-bol yemək yeməli olurlar. Çünki otlaqlarda həmişə ot var. Ancaq çox yeyən heyvanlar üçün bu problem ola bilər. Məsələn, bir fil gündə təxminən 15 kq ot, 6 bağlama təzə ot (qışda eyni miqdarda kök), bol yulaf ezmesi, kartof, yerkökü, alma və bir az çörək yeməlidir.

Begemotlar isə gündə 50 kq ot, göyərti və kök qarışığı yeməlidirlər. Ancaq bəzi heyvanlar üçün yedikləri bitki növü vacibdir. Məsələn, okapi üçün yediyi bitki növü problem deyil. Halbuki koalalar, məsələn, evkalipt yarpaqlarından başqa heç nə yemirlər. Buna görə Avstraliyadan kənarda nadir hallarda yetişdirilirlər. Panda bambukdan başqa bitki yemir. Bu bitkidən çox yedikləri üçün onlara qulluq da çətindir.

Ət, ot, meyvə və tərəvəz ən asan əldə edilən qidalardır. Bununla belə, böcək yeyən heyvanlar üçün xüsusi olaraq həşərat istehsal etmək lazımdır. Ümumiyyətlə, bu məqsədlə çəyirtkə, un qurdları və milçək qurdları yetişdirilir.  Həşərat yeyən quşlara bərk yumurta sarısı, həşərat, qarışqa sürfələri, soya və çiy qiymə qarışığı verilir. Əksər zooparklarda sağlam qidalanmaq üçün heyvanların yeminə vitaminlər əlavə edilir. Bu sayədə əvvəllər zooparklarda sağlam yaşaya bilməyən heyvanlar indi sağlam yaşaya bilirlər.

Suitilər gündə 3-6 kq balıq yeməlidirlər. Pinqvinlər də balıq yeyirlər, lakin kiçik olduqları üçün daha az balıq yeyirlər.

Verilən qida onların sağlamlığına zərər verə və insanları dişləmə riski yarada biləcəyi üçün zooparklarda qəfəslərin üzərinə “Heyvanlara yemək verməyin” xəbərdarlığı qoyulur.

Zooparkda nə görə bilərsiniz

Zooparkların ziyarətçiləri dünyanın ən gözəl və təsir edici heyvanlarından bəzilərini mümkün qədər təbii şəraitdə görmək imkanı əldə edirlər. Məsələn, tropik bağda qanad çırpan heyrətamiz kəpənəkləri və ya Antarktidaya bənzər bir mühitdə buz üzərində pinqvinləri seyr edə bilərsiniz.

 Miniatür ekvator meşəsində gəzərkən həmin ərazidə yaşayan bəzi heyvan və quşları görə bilərsiniz. Və ya qaranlıq və geniş otaqda gecələr çıxan heyvanları müşahidə edə bilərsiniz. Hətta bəzi zooparklarda yırtıcı quşların uçmasını və ya delfinlərin akrobatikasını izləmək mümkündür. Əvvəllər təhlükəli heyvanlar qəfəslərdə saxlanılırdısa, indi ziyarətçilər xəndəklərlə əhatə olunmuş açıq ərazidə yaşayan bu heyvanları təhlükəsiz şəkildə izləyə bilərlər.

İki Fərqli Baxış

Bəzi heyvan hüquqları müdafiəçiləri heyvanların təbii yaşayış yerlərindən götürülməsinin və qeyri-təbii ərazilərdə məhdudlaşdırılmasının düzgünlüyünü şübhə altına alırlar. Onlar iddia edirlər ki, zooparklar heyvanların hərəkət azadlığını məhdudlaşdırır və onların instinktiv davranışlarına zərər verir.

Zooparkda çalışanlar bu tənqidlərə cavab olaraq heyvanların qorunması və insanların maarifləndirilməsi baxımından çox mühüm bir vəzifə yerinə yetirdiklərini bildirirlər.  Madriddəki (İspaniya) Faunia Zooparkından Jaime Rull deyir: “Məqsədimiz insanlara heyvanlara hörmət etməkdir. “Biz ziyarətçilərimizi təbii yaşayış yerlərini qorumaq istəyinə ruhlandırmağa çalışırıq, çünki bu ərazilər olmadan heyvanlar öz nəsillərini davam etdirə bilməzlər.” Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, heyvanların yaxşı nümayiş olunduğu zooparklar əslində nəsli kəsilməkdə olan növlərin qorunması zərurəti haqqında ictimaiyyətin məlumatlılığını artırmağa kömək edir. 

Nəhəng panda kimi bəzi nadir növlər insanların diqqət mərkəzinə çevrilib. Madrid Zooparkı və Akvariumundan Noelia Benito deyir: “Bizim iki pandamız var və bura gələn bütün qonaqlar onları görmək istəyir.  Bu insan sevimliləri nəsli kəsilməkdə olan növlərin xilası uğrunda mübarizəmizin simvoluna çevrildi.  “Onlar yoldaşlara qarşı çox seçici olsalar da, ümid edirik ki, bu pandalar çoxalacaq və artacaq.”

Pandalardan fərqli olaraq bir çox heyvan zooparklardakı əlverişli şərait və baytar həkimlər sayəsində asanlıqla çoxala bilir. Bəziləri zooparkların nəsli kəsilməkdə olan heyvanları alver etməməli olduğunu iddia edirlər. Uğurlu yetişdirmə proqramları bu tənqidlərə cavab idi.  İnsanların heyvanları görməsinə imkan verməklə yanaşı, bir çox zooparklar nəsli kəsilməkdə olan növlərin təbiətə qaytarılması üçün onları yetişdirməyə də çalışırlar.

Təbiətdə növlərin nəsli kəsilməsinin əsas səbəblərindən biri təbii yaşayış yerlərinin məhv edilməsidir. Bu səbəbdən zooparklar tropik ölkələrdə vəhşi təbiəti qoruyan ərazilərdə aparılan araşdırmaları dəstəkləyir və qoruma proqramlarına maliyyə yardımı göstərir.

Təbiətlə görüşmək

Uşaqların əksəriyyətində heyvanlara təbii maraq var. Beləliklə, həftə sonu və ya tətil zamanı ailə zooparkına baş çəkmək uşaqlara Allahın yaratdığını öyrətmək üçün əla fürsət ola bilər. Beləliklə, ailənin hər bir üzvü təbiətin möcüzələrini seyr edə bilər.

Tarixin əvvəlindən heyvanlar aləmi həmişə insanların diqqətini cəlb etmişdir. Təbiət Yaradanın keyfiyyətləri haqqında məlumat verir.  Buna görə də, uşaqların təbiətə marağını inkişaf etdirmək üçün hər cür səy göstərməyə dəyər. Zooparkı ziyarət etmək bizə incə tarazlıqlar üzərində qurulmuş planetimizdə yaşayan gözəl canlılara qarşı daha hörmətli və həssas fərdlər olmağa kömək edə bilər.

Qurtarılan növlər 

Zooparkların birgə səyləri nəticəsində ən azı onlarla heyvan növü nəsli kəsilməkdən xilas edilib. Aşağıda bunun iki nümunəsi var.

• Avropa bizonu artıq 1925-ci ildə təbiətdə görünmürdü. Zooparkların yetişdirmə proqramları sayəsində indi onu Belarusiyada, Polşada və Rusiyanın bəzi bölgələrində sürülərdə görmək olar.

• Ərəb oriksi (antilopun bir növü) sərt səhra heyvanıdır.  1972-ci ildə ovçular təbiətdə bu növün sonuncusunu öldürdülər. Ancaq bəzi zooparklardakı az sayda oriks sayəsində bu möhtəşəm növ sağ qaldı.  Bu heyvanlar indi Ərəbistan yarımadasının bəzi qorunan ərazilərində sərbəst gəzə bilirlər.

Zooparklar nəsli kəsilməkdə olan yalnız bir neçə növün uğurla çoxalmasını təmin edə bilər. Heyvanların reintroduksiyası üçün çoxlu yaxşı niyyətli cəhdlər uğursuzluğa düçar oldu.

Zooparklar zülmdür, yoxsa zərurət?

Heyvanların azadlığını məhdudlaşdırdıqları üçün zooparkların bağlanması lazım olduğunu deyənlər də var, ‘Bu yerlər təbiətdə yaşamaq şansı olmayan növlərin qorunması üçün də lazımdır’ deyənlər var. Bəs sizcə? 

Birincisi, hökmdarların və zadəganların prestij kolleksiyaları kimi görünən menagerie adlı zooparklar var idi.  Zamanla onlar müasir zoopark statusu qazandılar və 1970-ci illərdən sonra müasir zooparklar və bioparklar kimi göründülər. Bakı Heyvanat Parkının əsası 90 il əvvəl qoyulub. Zooparkın sahəsi 4 hektardan artıqdır. Burada 159 növə aid 1400–dən çox heyvan var. Son illərdə tədqiqatlara və heyvanların rifahına əhəmiyyət verən bioloji mərkəzlərə çevrilmişdir. Lakin bu qurumlar bəzi qruplar tərəfindən heyvanların yaşamaq hüququnu pozan strukturlar kimi sərt şəkildə tənqid olunur. Digər tərəfdən, zooparkların xüsusilə ehtiyacı olan heyvanlara qulluq etmək və nəsli kəsilməkdə olanları qorumaq üçün mövcud olması lazım olduğunu iddia edənlər də var.  Zooparkların yaradılması məqsədləri;  Bunlar əyləncə, təbiəti xatırlatmaq, heyvanlara sevgi qazanmaq, təhsil, reqressiya, turizm və növlərin qorunması kimi sıralanır.

Lazım gələrsə, təbii mühitində daha qısa ömür yaşasınlar

Heyvanların dəmir qəfəslər arxasında, təbii yaşayış yerlərindən uzaq, qapalı yerdə qalmasını doğru hesab etməyənlər Azərbaycan və hətta dünyada zooparkların bağlanmasını istəyir. Heç bir canlının sınaq mövzusu ola bilməyəcəyini, heyvanların tükləri üçün yetişdirildiyini və öldürüldüyünü, pet mağazalarda satıldığını, ovlandığını, ticarət edildiyini, sirk, zoopark kimi bütün heyvan nümayişi mərkəzlərində əyləncə məqsədi daşıdığını və qırğınlara məruz qaldığını müdafiə edir. növlərinin yox olmasına, əsir götürülməsinə və əsirlikdə saxlanmasına səbəb ola bilər.O, nəzarət altında saxlanmasına və pis rəftar edilməsinə qarşıdır.  “Afrikada yaşayan fil, çita və ya şir;  “Meşələrdə yaşayan qonur ayı, Cənub qütbündə yaşayan pinqvin, ağacların üzərində tullanan xoşbəxt meymunu qəfəsə salıb kiçik boşluqlarda yaşamaq lazım deyil” deyənlər, zooparkların qurulmasının dəmir qəfəs arxasında məhbus sevginin olmayacağını vurğulayır. 

Heyvan bioloqu Birol Turan, brakonyerlik, qida çatışmazlığı, insan sayının artması, heyvanların məskunlaşdığı yerlərin azalması və qlobal istiləşmə ilə əlaqədar iqlim dəyişikliyi nəticəsində vəhşi heyvanların nəslinin getdikcə azaldığını diqqətə çatdırıb.  “Bu məqsədlə heyvanların təbiətdən uzaqlaşdırılmadan, yəni yalnız bəslənməyə və baxıma ehtiyacı olan və ya dünyada bir növdən çox az sayda qalan heyvanların yaşamasını qorumaq üçün zooparklar mühüm sahələrdir”.  O, aşağıdakı kimi danışır.  Zooparkların olub-olmaması ilə bağlı sualı cavablandıran Turan, zooparkların iş qaydası və prinsipləri haqqında əsasnamənin birinci maddəsinə uyğun olaraq bunları bildirir: “Bu maddəyə əsasən: Bioloji müxtəlifliyin qorunması çərçivəsində, texniki zooparklarda ev və vəhşi heyvanların təbii yaşayış yerlərində maksimum yaşayış şəraitini təmin etmək üçün texniki reqlamentlər nəzərdə tutulmuşdur.” Sağlamlıq, rifah və gigiyena şərtlərinə əməl edilməlidir. Qanun zooparkların açılması, lisenziyalaşdırılması və yoxlanılması ilə bağlı prosedur və prinsipləri və onların həyata keçirməli olduqları fəaliyyətləri tənzimləyir. “Düşünürəm ki, bu şərtlərə cavab verə bilən zooparklar fəaliyyət göstərməlidir.”

Zooparkların müsbət tərəfləri 

Zooparkların müsbət cəhətlərindən danışsaq, birincisi odur ki, bizim nadir hallarda rast gəldiyimiz vəhşi, evsiz heyvanları və ya televiziyada yalnız sənədli kanallarda görmək imkanımız var. Bəzən televiziyada gördüyümüz bir heyvan diqqətimizi cəlb edə, marağımızı oyadır. Zooparkların əksəriyyəti bu hissədə bizim marağımızı təmin edir və bu heyvanı daha yaxından və canlı şəkildə görməyə imkan verir.  Bunun uşaqlı ailələr üçün də müsbət tərəfi var.  Zooparklar uşaqların ziyarət edəcəyi müxtəlif yerlər sırasındadır.  Uşaqlar zooparka gələndə onları maraqlandıra biləcək bir çox heyvanla rastlaşırlar.  Məncə, digər mühüm xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, biz zooparka getdiyimiz zaman bir çox heyvanlar haqqında müxtəlif məlumatlar əldə edə bilirik və bu məlumatlar ümumi mədəniyyətimizin bir hissəsinə çevrilir. Getdiyimiz zaman yeni heyvanları görə bilərik və onların yaşadıqları iqlim, yedikləri yeməklər, orta ömürləri və bizi maraqlandıra biləcək bir çox məlumatı öyrənə bilərik. Bəzi zooparkların baytarlıq xidmətləri vasitəsilə bəzi heyvan növlərinin xilas edildiyi də bildirilir. 

Zooparkların mənfi tərəfləri 

Zooparkların mənfi cəhətləri odur ki, orada qalan heyvanlar azad ola bilməzlər və yaşadıqları mühitə görə sağlamlıq problemləri ola bilər.  Heyvanların zooparklarda qaldıqları qəfəslərin normal yaşayış yerləri ilə müqayisədə çox kiçik olması onların azadlığını məhdudlaşdırır.  Bundan əlavə, bu kiçik ərazidə ov kimi instinktiv fəaliyyətlər edə bilməmələri onlara yaxşı təsir göstərmir.  Zooparklarda heyvanlarla pis rəftar edilir.  Gah maddi imkansızlıq ucbatından heyvanlar öldürülür, gah da ac qalır, cəzalandırılır.  Bəzi araşdırmalara görə, zooparklarda qalan heyvanların azad olanlardan daha qısa ömür sürdüyü müşahidə edilir.  Bəzi misallarda xəbərlərdə görürük ki, körpə ikən götürülən heyvanlar əvvəlcə ziyarətçilərin diqqətini çəksələr də, böyüdükcə şirinliklərini və maraqlarını itirərək zooparklar tərəfindən satılaraq, satıldıqları insanlar tərəfindən işgəncələrə məruz qalırlar.

Nəticədə, zooparklar bizə müəyyən fayda və ya əyləncə təmin etsə də, oradakı heyvanlara edilən pislikləri kompensasiya edə bilməz. Ona görə də hesab edirəm ki, zooparklara getmək və töhfə vermək təbii sistem üçün yaxşı deyil.  Heyvanlar öz təbii mühitlərində yaşamalı və orada qorunmalıdırlar.