Esse nədir?

Əsrlər boyu bir çox mühüm yazıçının bütün dünyada ad çıxarmış esseləri var.  Sınaqlar həm peşəkar, həm də həvəskar şəkildə aparıla bilər.  Bu, həyatda bir çox müxtəlif hadisələrə və məsələlərə aid olan struktur daxilində idarə oluna bilər.  Xüsusilə hər mövzuda şəxsi fikir və düşüncələrlə fərqli bir perspektiv təqdim edir.

Esse nədir? Fransız sözü olan essenin mənası təcrübə, sınaq, oçerk deməkdir. Essenin ilk nümunəsi fransız yazıçısı və filosofu M. Monten yazmışdır. Esse ədəbiyyatda bir janr olub, müəllifin hər hansı bir mövzu ilə bağlı düşüncələrini və hissələrini şərh edən kiçik bir bədii nümunədir. Essenin dili həm danışıq dilinə yaxın, həm də obrazlı olur. Esse müxtəlif xaraqterlidir: nəqli, təsviredici, tədqiqat, mühakimə.

Esselər  müəllifin hər hansı bir mövzu ilə bağlı duyğularını, düşüncələrini, ideyalarını, baxışlarını oxucuya çatdırmaq üçün dəqiq mühakimə yürütmədən, səmimi dildə yazdığı bədii mətnlərdir.Eyni zamanda , qədim zamanlarda bu tip yazıları, “Qələm təcrübəsi” deyilirdi .  Ağlına gələ biləcək bir çox fərqli mövzudan bəhs edən yazı növü kimi də ifadə etmək mümkündür.

Esse yazmaq nə üçün lazımdır?

 Esse fikirlərini obrazlı ifadə etmək üçün yazılan ilk yazıdır. Esse yazarkən müstəqil şəkildə yaradıcılıqla məşğul olursan. Bu zaman daha məhsuldar düşünmək olur.

Esse  müəllifləri geniş üfüqlərə, unikal və ümumi biliyə malik olmalıdırlar.  Digər tərəfdən, o, özünün olduğu kimi başqalarının da fikrinə hörmət etməlidir.  Müəllif məşğul olduğu mövzunu səmimi üslubdan istifadə edərək danışır.  Esselərdə; Müəllifin heç bir fikri sübuta ehtiyacı yoxdur, istədiyi mövzuda esse yaza bilər,

– Müəllifin oxucuya çatdırmaq istədiyi fikir elmilikdən uzaq olur ,

– Müəllif mövzunu heç bir məqsəd güdmədən təsirli üslubda danışır,

-Cəmiyyətə və insanlığa aid olan istənilən mövzu esse ola bilər,

-Essede önəmli olan nəticə əldə etmək deyil.  Esselərin etibarlılığı yalnız müəllifin səmimiyyəti ilə, sübuta, dəlillərə və sənədlərə əsaslanmadan olur,

-Müəllif mövzuya elə yanaşır ki, sanki özü ilə danışır,

-Məqalələr kimi esselər düşünülmüş şəkildə yazılır.  Ancaq məqalədən daha qısa olur ,

-Esselərdə  insanın düşüncələri, fikirləri, hissləri ön planda olur.

– Fikirlər daha axıcı, poetik və səmimi üslubla çatdırılır.

– Esse məqalələri ictimaiyyət tərəfindən asan başa düşülən şəkildə oxunmalıdır.

Esse necə yazılır?

Essenin əsas komponentləri 3 hissədən ibarətdir: giriş, əsas hissə və nəticə.

Münasibət bildiməyə giriş hissədən başlamaq olar. Giriş hissədə essenin əsas məğzi əks olunmalıdır. Giriş cümləsini elə seçməlisiniz ki, ilk cümlədən oxucunu cəlb edə, onda maraq oyada biləsiniz. Çalışmaq lazımdır ki giriş hissəsi 2-3 cümlədən artıq olmasın. Əsas hissə 2 və ya 3 abzasdan ibarət olmalıdır. Daha artıq olduqda bu oxucunu yora bilər. Yazdığınız essenin növünə əsasən siz bütün əsas paraqraflarda qoyulmuş mövzunu müxtəlif əsaslar gətirməklə müdafiə edə yaxud da onun mənfi və müsbət tərəflərini göstərə bilərsiniz.

Çalışmalısınız ki essedə mütləq nə? nə üçün? suallarına cavab tapmaq mümkün olsun. Paraqraflar arasında məna bağlılığını və məna ardıcıllığını gözləmək lazımdır. Paraqrafların girişində buna görə, baxmayaraq ki, lakin, bundan əlavə, ilk növbədə ( therefore, although, however, furthermore, first of all ) kimi bağlayıcılardan da istifadə etmək olar. Bir yandan da  bu bağlayıcıların sayı bir essedə 3-4- dən çox olmamalıdır. Əsas hissələrdə essenin məğzini açıqladıqdan sonra isə esseni nəticə hissəsi ilə sonlandırmalısınız. Nəticə hissəsində yeni fikir vermədən yuxarıdaki fikirləri ümumiləşdirmək lazımdır . Burada bir daha hansı nəticəyə gəlindiyi aydın görünməlidir. 

Essenin mövzusu və məqsədi:

İstənilən mövzuda esse yazıla bilər. Ancaq , adətən, hər dövrə, hər elementə aid olan daimi əsərlər yaranır.  Esselər həyat, sevgi, ölüm, din, fəlsəfə, əxlaq, elm, adət, siyasət kimi bir çox fərqli mövzuda yazıla bilər.

Esselər ümumiyyətlə heç bir məqsədə xidmət etmir.  Deməli, nəticəyə gəlmək məcburiyyəti yoxdur.  Bunun düşündürücü, ibrətamiz və ya inandırıcı olması lazım deyil.

Essenin tarixi:

Esselər  16-cı əsrdə fransız yazıçısı Mişel de Montaigne tərəfindən yazılmış və Essais (Oçerklər) adı ilə nəşr edilmişdir.  Bu gün bir çox ölkələrdə maraqla oxunan ədəbiyyat növünə öz adını vermiş oldu.  O, həm də son formasına çatmamış qaralamalar kimi müəyyən edilir.

Esse fransız yazıçısı Montaigne ilə başlasa da, sonrakı illərdə ingilis yazıçıları tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.  Məşhur ingilis esseistləri arasında ser Frensis Bekon, Cozef Addison və ən məşhur irland esseistləri Ralph Waldo Emerson və Henry David Thoreau var.  Edqar Allan Po və Özxanov Çaowh poeziya haqqında;  Ceyms Turber yumoristik esseləri ilə də oxucularını heyran etdi.

 Montaigne-dən sonra məşhur fransız esseistləri arasında Teofil Qotye, Anatole Frans və Hippolyt Taine var.