Neptun haqqında məlumat 

Günəşə yaxınlığı ilə Günəş sisteminin səkkizinci və sonuncu planeti olan Neptunu daha yaxından tanımaq istərdinizmi?

Neptunun ümumi xüsusiyyətləri

Neptun, rəsədxana alətləri ilə birbaşa müşahidə ilə kəşf edilməmişdən əvvəl mövqeyi riyazi olaraq proqnozlaşdırılan ilk planet idi. Neptunun səmadakı mövqeyini riyazi olaraq dəqiq proqnozlaşdıran ilk şəxs 1846-cı ildə fransız astronomu Jan-Jozef Le Verye idi. Le Verrier bu nəticəni Berlin Rəsədxanasında işləyən astronom İohan Qotfrid Qaleyə çatdırdı. Elə həmin il Galle və köməkçisi Heinrich Louis d’Arrest teleskop vasitəsilə Neptunu müşahidə etməyə müvəffəq oldular. Bu gün Neptunun kəşfi daha çox Le Verrierə aid edilir.

Neptun Yerdən Günəşə olan məsafədən təxminən 30 dəfə uzaq məsafədə yerləşir. O, Yupiter və Saturndan sonra üçüncü ən böyük planetdir və dörd qaz nəhəngi planetinin diametrinə görə ən kiçikidir. Uran kimi Neptun da həm qaz, həm də buz nəhəngidir.

Neptunun ən böyük peyki olan Triton, planetin kəşfindən cəmi 17 gün sonra, 1846-cı il oktyabrın 10-da William Lassell tərəfindən kəşf edilmişdir. Günəş sisteminin həm də yeddinci ən böyük təbii peyki olan Triton təxminən Pluton ölçüsündədir və diametri 2710 km-dir.

Neptun 2011-ci ildə kəşf edildikdən sonra ilk 165 illik orbital dövrünü tamamladı. Planetə ilk və yeganə olaraq 1989-cu ildə Voyager 2 kosmik gəmisi səfər edib. Voyager 2-nin səfərindən əvvəl Neptunun yalnız iki peyki kəşf edilmişdi. Voyager 2 və yerüstü güclü teleskoplar sayəsində planetin ümumilikdə 16 təbii peyki kəşf edilib. 

Digər qaz nəhəngləri kimi Neptunun da halqaları var. Altı məlum halqa planetin mərkəzindən 42.000 km-dən 63.000 km-ə qədər olan məsafələrdə yerləşir. Neptunun üzükləri planetə yaxınlığına görə adlandırılır: Galle, Le Verrier, Lassell, Arago, Galatea və Adams. Ən geniş halqa olan Lasselin eni 4000 km-dir.

Neptunun atmosferi

Digər qaz nəhəngləri kimi, Neptunun atmosferində ən çox yayılmış qazlar hidrogen və heliumdur. Qalan molekulların əksəriyyəti metandır. Neptun vizual dalğa uzunluqlarında baxdıqda mavi görünür. Uranda olduğu kimi, metan qazı Neptuna mavi rəng verir. Bununla belə, Neptunun maviliyi Uranla müqayisədə daha parlaqdır.

Atmosfer təzyiqinin 0,1 bar olduğu bölgədə minimum temperatur -223 dərəcə Selsi, 1 bar atmosfer təzyiqində isə -199 dərəcə Selsi təşkil edir. Atmosfer təzyiqinin 1 bar olduğu bölgədən 2000 km yüksəklikdə təzyiq milyardın bir hissəsinə enir və temperatur 480 dərəcəyə yüksəlir. Atmosferin dərinliyinə getdikcə, artan təzyiqlə temperatur artır. Planetin mərkəzinin yaxınlığında temperatur 7000 dərəcə Selsiyə, təzyiq isə 5 milyon bara çatır.

Planetdən kosmosa yayılan günəş enerjisindən iki dəfə çox Neptunun atmosferinə çatır. Bu əlavə enerji planetin daxili hissəsində istehsal olunur.

Neptun Günəş sistemində ən yüksək küləyin sürətinə malik planetdir. Planetin fırlanma istiqamətində əsən külək saatda 360 km, əks istiqamətdə əsən külək isə maksimum saatda 2520 km-ə çata bilər. Bu dəyər səs sürətindən demək olar ki, iki dəfə çoxdur.

Voyager 2 tərəfindən Neptunun cənub yarımkürəsində təxminən Yer ölçüsündə iki tünd oval struktur müşahidə edildi. Bu strukturların ən böyüyü Yupiterdəki Böyük Qırmızı Ləkəyə bənzər Böyük Qara Ləkə adlandırıldı.

Ən yüksək küləyin sürəti bu struktura yaxın ərazilərdə ölçüldü. Əvvəlcə Böyük Qara Ləkənin Yupiterdəki Böyük Qırmızı Ləkə kimi uzun illər atmosferdə qalacağı düşünülürdü, lakin Voyager 2-nin müşahidələrindən bir neçə il sonra Hubble Kosmik Teleskopu ilə aparılan müşahidələr həmin ləkənin yoxa çıxdığını ortaya qoydu. Digər tərəfdən, bu dəfə şimal yarımkürəsində fərqli bir qaranlıq ləkə meydana çıxdı.

Neptunun kütləsi və ölçüsü

Neptunun kütləsi Yerin kütləsindən 17 dəfə böyükdür. Planetin diametri Uranın diametrindən cəmi bir neçə yüz metr kiçik, kütləsi isə Uranınkindən 17% böyükdür. Onun diametri Yerin diametrindən təxminən 4 dəfə böyükdür və onun içərisinə təxminən 64 Yer sığa bilər.

Neptun Günəş sistemində adi gözlə görülməyən yeganə planetdir. Yerdən digər qaz nəhənglərinə nisbətən çox uzaqda yerləşdiyi üçün planetin görünən bucaq diametri Ayın görünən diametrindən orta hesabla 780 dəfə kiçikdir. Bu böyük məsafəyə görə səmada çılpaq gözlə görünən ən zəif ulduzdan 50 dəfə daha zəif görünür. Neptun Yerə çatan günəş işığının mində birini alır. Neptundan aşağı baxan bir müşahidəçi üçün Günəşin parlaqlığı Yerdən aşağı baxan birinin qəbul edəcəyindən 900 dəfə zəif olardı. Günəşdən uzaqlığına görə Neptunda günorta vaxtı Yerdəki alaqaranlığa bənzəyir. Bu səbəblərə görə Neptunu teleskop olmadan adi gözlə görmək mümkün deyil.

Neptunun orbiti 

Neptunda bir gün təxminən 16 saat davam edir və bir Neptun ili 165 Yer ilinə bərabərdir və planetin Günəş ətrafında bir dövrə vurmasını təmin edir. Neptun Günəşdən cırtdan planet Plutondan daha uzaqdadır. Bunun səbəbi Plutonun çox yastı elliptik orbitə sahib olmasıdır. 20 illik müddət ərzində hər 248 ildən bir Pluton Neptunun orbitindən keçir, yəni Günəşə Neptundan daha yaxındır. Məsələn, 1979-1999-cu illər arasında Pluton Günəşə Neptundan daha yaxın idi.

Neptunun eksenel meyli və ya fırlanma müstəvisi ilə Günəş ətrafındakı orbit müstəvisi arasındakı bucaq 28 dərəcədir. Bu bucaq Yerin və Marsın eksenel əyilmə dəyərlərinə yaxındır. Buna görə də Neptun ili ərzində planetin hər yarımkürəsinin qəbul etdiyi günəş işığının miqdarı dəyişir və fəsillər yaranır. Ancaq hər mövsüm təxminən 41 il davam edir.

Günəşdən orta hesabla 4,5 milyard km uzaqlıqda yerləşən planet Urana düşən günəş işığının yarısından azını alır. Yerə ən yaxın nöqtəsində 4,3 milyard km, ən uzaq nöqtəsində isə 4,7 milyard km uzaqlıqdadır. Neptun bir dairəyə ən yaxın orbiti olan ikinci planetdir (birincisi Veneradır). Buna görə də Günəşə ən yaxın və ən uzaq nöqtələr arasındakı məsafə fərqi Günəşdən orta məsafə ilə müqayisədə çox kiçikdir. Bundan əlavə, orbitin dairəyə yaxın olması fəsillərin (41 il) demək olar ki, bir-birinə bərabər olmasına səbəb olur.

Neptunun Daxili Strukturu 

Neptunun dörd qaz nəhəngi arasında ən yüksək orta sıxlığa malikdir, sıxlığı Yerin təxminən üçdə bir hissəsidir. Bu səbəbdən Neptunun içinin sıx və maye buzlu materiallardan ibarət olduğu düşünülür. Daxili quruluşuna görə digər qaz nəhənglərindən daha çox Urana bənzəyir.

Maqnit sahəsinin mövcudluğu 1989-cu ildə Voyager 2 tərəfindən kəşf edilmişdir. Yerdəki kimi, Neptunun maqnit sahəsini bar maqnitinə bənzətmək olar. Bununla belə, Neptunun maqnit qütblərinin mövqeləri Yerin maqnit qütblərinin əksinədir. Neptunda olsaydınız, kompas oxunun ucu planetin coğrafi cənub qütbünü göstərərdi.

Urana bənzər, Neptunun maqnit qütblərini birləşdirən xəyali oxun planetin fırlanma oxu ilə böyük bucağı var və xəyali ox planetin mərkəzi ilə tam üst-üstə düşmür. Bu bucaq fərqi Neptunda 47 dərəcədir və maqnit qütblərini birləşdirən xəyali ox planetin mərkəzindən radiusun 55%-ni təşkil edir (Uran üçün bu dəyər 30% təşkil edir). Bu qeyri-adi maqnit sahəsinə görə, bu iki planetdəki maqnit sahələrinin planetin mərkəzində deyil, daha yüksək təbəqələrdə əmələ gəldiyi düşünülür. Digər qaz nəhənglərində olduğu kimi, Neptunun maqnit qütbləri yaxınlığında atmosferdə Aurora strukturları əmələ gəlir.

Kəşflərlə Neptun

Neptunun o qədər soyuq olduğu düşünülürdü ki, onun hava sistemi yox idi. Ancaq Voyager 2 kosmik gəmisinin əldə etdiyi məlumatlar sayəsində Günəş sistemində ən sürətli küləyin əsdiyi planetin Neptun olduğu anlaşıldı.

Triton Neptun ətrafında planetin fırlanmasına əks istiqamətdə fırlanır. Triton Günəş sistemində belə bir orbitə sahib olan yeganə böyük təbii peykdir. Bu səbəbdən Tritonun keçmişdə Kuiper qurşağında olduğu, lakin daha sonra Neptunun cazibə qüvvəsi ilə planetin ətrafında bir orbitə yerləşdiyi düşünülür.

Voyager 2 sayəsində Tritonun səthindən kosmosa sıçrayan geyzerlər kəşf edildi və ayın nazik atmosferə malik olduğu aşkar edildi. Triton atmosferinin bu xüsusiyyəti sonradan yerüstü müşahidələrlə təsdiqləndi. Səthi temperaturu -235 dərəcə Selsi olan Tritonun atmosferinin tədricən istiləşdiyi aşkar edilsə də, bunun səbəbi hələlik məlum deyil.

İnfraqırmızı dalğa uzunluqlarında müşahidə aparan James Webb Kosmik Teleskopu (JWST) 2022-ci ildə Neptunu müşahidə edib. Atmosferin yuxarı təbəqələrində metan buzundan ibarət buludlar və ekvatorun üstündə nazik parlaq xətt formalı strukturlar ətraflı şəkildə müşahidə edilib. JWST həmçinin ilk dəfə olaraq yüksək enliklərdə planetin davamlı və planeti əhatə edən bulud strukturlarını müşahidə edib.

Neptunun cənub qütbündə temperaturun planetin digər hissələrinə nisbətən Selsi üzrə 10 dərəcə yüksək olduğu aşkar edilib. Bu temperatur fərqinin mövsümi olduğu düşünülür və cənub yarımkürəsində yay fəslinin onilliklərinin nəticəsidir.

Neptun haqqında bilməli olduğunuz 10 şey:

1. Bu, teleskopla kəşf edilməzdən əvvəl mövqeyi riyazi olaraq proqnozlaşdırılan ilk planetdir.
2. Günəş sisteminin 8-ci və sonuncu planetidir.
3. Onun 16 təbii peyki və 6 halqası məlumdur.
4. Bu günə qədər onu yalnız Voyager 2 ziyarət edib. O, Günəş sistemində adi gözlə görülməyən yeganə planetdir.
5. Kütləsinə görə Günəş sistemində üçüncü, diametrinə görə isə dördüncü ən böyük planetdir. İçərisinə 64 Yer sığa bilər.
6. Onun atmosferində almaz yağışlarının olduğu düşünülür.
7. Günəş sistemində ən sürətli küləklərin əsdiyi planetdir. 
8. Küləyin sürəti səsin sürətindən iki dəfə çox ola bilər.
9. O, buz nəhəngi adlanır, çünki planetin daxili kütləsinin əksəriyyəti sıx və maye buzlu materiallardan ibarətdir.
10. Bu, dörd qaz nəhəngi arasında ən yüksək orta sıxlığa malik planetdir.