Qız Qalası haqqında məlumat

Dünyanın demək olar ki, hər bir paytaxt şəhəri onunla eyniləşdirilən monumental quruluşa malikdir.  Paris deyəndə ağlınıza Eyfel qülləsi, Moskva, Kreml sarayı, Vaşinqton dedikdə isə Ağ Ev gəlir.  Bu misallar kimi, Azərbaycanın paytaxtı Bakıdakı Qız qalası ilə eyniləşdirilir.  Bakının İçərişəhər kimi tanınan hissəsində Xəzər dənizinin sahilində yerləşən Qız qalası 12-ci  yüzilliyə aid tikili olduğu təxmin edilir.

Memarın kim olduğu dəqiq bilinməsə də, qala qapısında kufi yazısı ilə yazılmış “Davud oğlu Məsudun qalasıdır” yazısından bu adın qalanın memarına aid olduğu düşünülür.

 Adından da göründüyü kimi, Qız Qalası gənc qadının ilk böyük qərarını yaşadığı yerdir.  Həyatı ilə nə etmək istədiyini seçir.  Bu, qadının həyatında çox mühüm hadisədir;  bu mərhələdə daimi öhdəlik götürür.  Qalada yaşamaq gənc qadına müstəqillik və təhlükəsizlik bəxş edir və onu hədəflərinə doğru istiqamətləndirir.

Azərbaycan mədəniyyətində ana ailənin mühüm yeri var.  Qız evlənənə qədər anasının yanında qalada qalır.  Onun həyatı ilə bağlı qərar verməkdə çox sərbəstliyi var.  Əgər onun düzgün iş gördüyünü düşünürlərsə, valideynləri onun yolunu dəstəkləyirlər.  Qalada yaşamaq məsuliyyət öyrədir və insanlara düzgün qərarlar qəbul etməyə kömək edir.  O, həm də ailələr arasında möhkəm əlaqələr saxlayır.  Hər kəs həyatın erkən dövründə qadınların seçimlərini dəstəkləmək mədəniyyətindən faydalanır.

Hər bir azərbaycanlı qızı ailə mühitində böyüyür.  Qardaşları gəlib-gedirlər, böyüyəndə onlarla bir otaq paylaşır.  O, tez-tez yeməklərini qardaşları və digər ailə üzvləri ilə bölüşür.  Bu bir-birinə bağlı struktur ailələrin problem yaşamasını asanlaşdırır;  Onlar bilirlər ki, hər şeyi danışmaq hər kəsin sağlam və xoşbəxt olmasına kömək edir.  Bu müzakirələr vasitəsilə problemlər həll olunur və hamı yaxşı münasibətdə qalır.  Güclü ailə dəstəyi mühitində yaşamaq insanlara həyatları boyu düzgün qərarlar verməyə kömək edir.

Azərbaycanda güclü ailə dəstəyindən ən çox qadınlar faydalanır.  Bütün Azərbaycan qadınları sevgi, qayğı və təhlükəsizlik mühitində böyüyür.  Ailəsi onun seçimlərini dəstəkləyir və həyatda uğur qazanmağa təşviq edir.  O, problemlərinə kömək etmək üçün istənilən vaxt onlara zəng edə və ya daha çox öyrənmək istədiyi bir şey haqqında beynini seçə bilər.  Bu daxili dəstək insanları ən çox ehtiyac duyduqlarında daha güclü edir;  güclü qadınlar ailələrinin kənar köməyi olmadan hər şeyə nail ola bilərlər.

Qala həyatı qadınlara erkən yaşlarından güclü və müstəqil olmağın yollarını göstərir.  Bu, onları ailələrinin gələcəyinə müsbət təsir edən qərarlar qəbul etməyə təşviq edir.  Qadınlar qalada yaşayarkən özlərini təhlükəsiz və güvənli hiss edir və bu gücü gündəlik həyatlarına daşıyacaqlar.  Bu idealı mənimsəməklə, hər kəs daha yaxşı gələcəyə sahib olacaq.

           Qiz Qalasi tarixi

Bakı qalasının daxili şəhəri, şəhəri əhatə edən divarların Böyük Səlcuqlulardan əvvəl enməsi hamı tərəfindən qəbul edilir.  Limanda üstünlük təşkil edən Qız qalası materialları və işlənməsi baxımından digər hissələrdən fərqlənir.  Hündürlüyü 28 metr, diametri 16 metr olan qala səkkiz mərtəbəyə bölünmüş hissələrə malikdir.  Qala Məsud bin Davud tərəfindən tikilmişdir.  Qala divarları tikintinin bir neçə mərhələsini göstərir.  Kiçik daşlardan ibarət olan qüllə dairəvi planlı və səkkiz mərtəbəlidir.  Mərtəbələr arasındakı əlaqə zirvə pilləkəni kimi pilləkənlərlə təmin edilir.  Mərtəbədəki otaqlarda tarixi əsərlər sərgilənir.  Yuxarıda hələ də toxunulmaz olan parapet divarı var.  Memarın imzası ortanın qərb tərəfində yerləşir.

Qalanın o dövrdə dəniz kənarında yerləşən istehkam divarı müəyyən hündürlükdə kəsilmiş daşlardan hörülmüş, yuxarı hissəsi isə içəridən bayıra doğru sıra ilə xırda daşlarla növbə ilə tikilmişdir.  Qalanın qərb fasadında “Davud oğlu Məsudun qalası” yazılıb.  Bu şəxsin memar və ya rəis olması mübahisəlidir.

 Qala mərtəbəsindəki boşluq düz günbəzlidir.  Qalanın üçüncü mərtəbəsində quyu var.  Şirvanşahların sarayına gedən gizli yolun olduğu da deyilir.

 Qalanın yaşı mübahisəlidir.  Bəzi tikililərin tarixi Sasanilər dövrünə (VI-VII əsrlər) aiddir.  Digərləri isə 1192-ci il Şirvanşahlar (Böyük Səlcuqlar) dövrünü qəbul edirlər.  Ən çox qəbul edilən tarix qüllənin 12-ci əsrin sonlarında tikildiyidir.

2000-ci ildə YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmiş İçərişəhər çoxlu yerli və xarici ziyarətçilərin diqqətini çəkir.

 Fasadı üfüqi, maili qara daş cərgələrlə örtülmüş bina Bakının ən diqqətçəkən abidələrindən biridir.  Bir vaxtlar Xəzərin dalğaları onun dibinə çatırdı.  Qüllə üçün çoxlu opera və baletlər oynanıldı, şeirlər yazıldı.  Parıltısı ilə xüsusilə gecələr sakit bir ilham mənbəyi olmağa davam edir.  Haqqında çoxlu əfsanələrin danışıldığı qüllə 18-19-cu əsrlərdə mayak kimi istifadə olunub.

       Bakı Qız qalasının tikintisi əfsanəsi

Hər il minlərlə turistin axını olan ​​Bakı və Azərbaycanla eyniləşdirilən bu möhtəşəm qala haqqında bir əfsanə də var: Şayiələrə görə, ölkə şahı öz qızına aşiq olub və qızı ilə evlənmək niyyətindədir.  Atasının bu fikrini bilən yazıq qız onu fikrindən döndərə bilməyəndə vaxt udmaq üçün plan qurur və atasına deyir ki, onun üçün qala tikdirsin, o qala tikilməyənə qədər evlənə bilməyəcək.  Padşah bunu qəbul edir və dənizin ortasında qala tikilməyə başlayır.  Amma bu vaxt qız bir gəncə aşiq olur.  Padşahın pis fikirlərini öyrənən gənc sevgilisini bu vəziyyətdən xilas etmək üçün qaçırmaq qərarına gəlir və bir gecə qalanın dibinə gəlir.  Ayaqları məhəccərə ilişən gənc sevgilisini xilas etmək istəyərkən dənizə düşərək boğulur.  Sevgilisinin boğulduğunu görən gənc qız dözməyib özünü dənizə atır.  Beləliklə, böyük sevgi acı sonluqla bitir.

             Qız Qalasının Funksiyası

Qız qalasının tikilmə tarixi ilə bağlı çoxlu sübut olunmamış fikirlər var.  SSRİ dövrü mətbuatında Qız qalasının Roma imperatoru Domitian (I əsr) şərəfinə ucaldılmış “Qeysəriyyə məbədi” olması barədə məlumatlar tarixi və elmi əsası olmayan elə bir uydurmadır.

 Funksional olaraq Qız qalası, Ziqquratın Abşeron variantı, Zərdüştilik məbədi, sükut qalası, göz qülləsi, Rəsədxana, passiv müdafiə quruluşu və s.  Bununla bağlı ziddiyyətli fikirlər irəli sürülüb.  prof.  Cafer Kisisi deyir,

 “Qız qalası, əvvəllər hansı məqsədlə tikildiyindən bəhs etmədən abidədə uzunmüddətli passiv müdafiə üçün tikilmiş qala tipli qalaların xarakterik cəhətlərinə malikdir: onların divarları çox qalındır (aşağıda 5 m, hündürlükdə 4 m), birinci və ikinci mərtəbələr arasında heç bir pilləkən konfiqurasiya edilməmişdir ki, quyuya basqın etmək çətinləşir, divarın üçüncü mərtəbəsi su ilə açılır. onun qatlarının əksəriyyəti.”

Qüllənin quruluşuna əsaslanaraq onun tarixini qədim dövrlərə daşıyan tədqiqatçılar qüllənin zərdüştilik dövrünə – Zərdüşti dəhmasına, atəşpərəstlik məbədinə, Mitra və Anahita ilahilərinə aid olduğunu bildirirlər.  Tədqiqatçıların fikrincə, Atəşgah məbədi olan Qız qalası e.ə.  VIII-VII əsrlərdə Həzara və Midiya bürcü məbədlərinin təsiri ilə Xəzər dənizi sahillərində təbii yanan odlar arasında qədim od şəhəri “Od Baquan” ucalda bilərdi.

 Bir çox alimlərin fikrincə, Çıraqqala müdafiə qalasının oxşarlığına əsaslanaraq Qız qalasının Gilgilçay müdafiə sisteminə aid olduğunu söyləmək olardı.  Qız qalasının Albaniyanın şimal-şərqindəki mühafizə qalalarının memarlıq elementlərinə bənzədiyini, eramızın V-VI əsrlərinə aid olduğunu bildirən mütəxəssislər də var.  Tarixdən aydın olur ki, Qafqaz Albaniyasının cənub şəhərlərindən sayılan Bakı Sasanilərin təsiri altında olub.  Qız qalasının Sasani imperiyasının şimal sərhədində, xüsusən Albaniya bölgəsində qurduğu mühafizə sisteminə daxil olduğunu təxmin etmək olar.

           Araşdırılırması

Qız qalasının arxeoloji tədqiqatlarına ötən əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində başlanılıb.  Professor Zummerin rəhbərliyi altında bir qrup tələbə Qız qalasında arxeoloji qazıntılar aparmışdır.

 Tarixi və funksiyası baxımından belə mürəkkəbliyin mövcudluğunun əsas səbəbi Qız Qalasının yazılı mənbələrdə bilavasitə qeyd edilməməsidir.  Orta əsr yazıçılarından Bakı tikililərinin təsvirinə böyük diqqət yetirən Arif Ərdəbilinin Bakı qəbiristanlığında elə günəş çarpayısı var ki, onu kim düzəldibsə, sanki oğurluq edirsə, bu məsələlərə heç bir işıq salmır.

 Qız qalasının xarici səthində yerdən 14 metr hündürlükdə olan kiçik kitabə də tədqiqatçılar arasında fikir ayrılığına son qoymayıb.  Birincisi, kitabə Dairəvi Mərdəkan qalası və Nardaran qalasındadır.  Sonuncunun analoqu olmadığı üçün kitabənin mətnini – “Məsud Davud oğlunun günbəzi” (başqa oxuna görə qala) şərh etmək çətindir.  Məhz, Abşeron qalalarının sahibləri – onların sərəncamçıları çox imkanlı, nüfuzlu, əsasən yüksək vəzifəli dövlət xadimləri olduqları üçün yazılarda öz dəbdəbəli titullarını saymaqla, “onlara tikməyi əmr edib” deməklə tikintidəki rollarını konkret göstərirlər.  Belə yazılar bəzən Dairəvi Merdəkan qalasında olduğu kimi “sahibi” sözü ilə başlayır.

Qüllələrin müəlliflərinə gəlincə, çox yığcam yazılarda adlarının qarşısında “emesis”, “usta”, “memar” sözləri yazılıb.  Abşeronun monumental xəttatlıq ənənələrində Qız qalasının kitabəsinin analoqu olmadığından tədqiqatçıların bir qismi onun oğlunu XII əsrdə yaşamış Səlcuq bəyi ilə əlaqələndirir, bəziləri isə Bakılı memar kimi baxırlar.

 Kitabənin xətti XII əsrə aid olsa da, bir çox mütəxəssislər Qız qalasının bu dövrdə tikilməli olduğu fikrini qəbul etmir.  Çünki digər Abşeron qalalarının tikintisi zamanı hakimiyyətdə olan Şirvanşah kitabələrdə böyük təntənə və təmtəraqla göstərilsə də, Abşeronun ən möhtəşəm Abidəsində heç bir kitabə yoxdur.  Bu qədim abidədə XII əsrdə Şirvanşahlar tərəfindən bərpa və təmir işləri aparılmışdır.  Qız Qalasının ilk dəfə hansı məqsədlə tikildiyi bəlli olmasa da, abidənin XII əsrdən Bakının müdafiə sisteminə daxil olması və Şirvanşahların ən möhkəm qalalarından biri olan Bakı qalasının baş qalası rolunu oynaması mütəxəssislər tərəfindən qəbul olunub.

            Qız Qalasının Təmiri

Abidədə müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif səviyyələrdə bərpa işləri aparılmışdır.  İlk bərpa işlərinin Şirvanşahlar Dövləti dövründə aparıldığı təxmin edilir.  Sonralar Bakı xanlığı dövründə qalanın möhkəmləndirilməsi üçün bərpa işlərinin aparılması müəyyən edilmişdir.  Azərbaycan SSR yarandıqdan sonra abidədə geniş bərpa və tədqiqat işləri aparılmışdır.  1963-1965-ci illərdə demək olar ki, ətraflı tədqiq edilmişdir, prof.  Əhmədov tərəfindən birinci mərtəbədə və qala ətrafında arxeoloji qazıntılar aparılmış, qala divarının içərisində su quyusu aşkar edilmişdir.  2000-ci ildə Bakı qalası və Qız qalası ilə birlikdə İçərişəhər UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilib.  Həmin il Bakıda zəlzələdən sonra, 2003-2009-cu illərdə abidə Təhlükədə olan Ümumdünya İrs siyahısına daxil edilib.  Bundan sonra UNESCO-nun 2010-cu il fevralın 1-də keçirilmiş iclasında abidənin bərpası və mühafizəsi ilə bağlı əlavə tədbirlər qəbul edilmiş və o, demək olar ki, təhlükə altında olan abidələr siyahısından çıxarılmışdır.

           Qız Qalası Mədəniyyətdə

Qız qalası ilə bağlı əfsanə Azərbaycanda bir çox poeziya və teatr tamaşalarına mövzu olub.  1940-cı ildə dahi bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəyli bu əfsanənin motivləri əsasında ilk Azərbaycan baletini “Qız qalası”nı yazmışdır.Balet ilk dəfə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur.

 Qız qalası 1992-2006-cı illərdə 1 və 250 lirə əskinaslarında, 2006-cı ildən isə 10 lirə və 5 kuruş əskinaslarla təsvir edilmişdir.

 2010-cu ildən – Heydər Əliyev Fondunun, “Qız Qalası” Rəsm Qalereyasının, Bakı Müasir İncəsənət Muzeyinin və “İçəri Şəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun təşkilatçılığı ilə hər il Qız qalasının yaxınlığında beynəlxalq “Qız qalası” beynəlxalq incəsənət festivalı keçirilir.