Uran haqqinda melumat

1781-ci ildə William Herschel tərəfindən kəşf edilən Uranın firuzəyi rəngli top görünüşü var.

Günəş sisteminin ən uzaq planeti Uran planetidir. Uran planetinin həm kütləsi, həm də quruluşu onu Yupiter və Saturndan sonra ən böyük planetə çevirir. Uran planetinin adı yunan tanrısından gəlir.

Uran planeti peyk baxımından çox zəngindir.  Yerdən adi gözlə görülməyən bu planetin Günəş ətrafında dövrə vurması 84 il çəkir.  İndiyə qədər aparılan araşdırmalar nəticəsində 27 peyki olan Uran üzərində araşdırmalar davam edir.

Uran haqqinda melumat

Uran Neptundan bir qədər qabaqda yerləşən Günəş sistemindəki ən uzaq planetlərdən biridir. Bu baxımdan ən soyuq planetlərdən biri kimi də seçilir. Günəş ətrafında bir dövrəni düz 84 ildə tamamlayan planet peyk baxımından da çox zəngin bir quruluşa malikdir. Hətta peyk sayına görə 3-cü planet olduğunu söyləmək mümkündür. Bu günə qədər kəşf edilmiş 27 ayrı peyki var.

Qədim Yunan astronomları tərəfindən ulduz kateqoriyasına salınan Uran zaman zaman alimlərin diqqətini çəkməyi bacarıb. Günəş tutulmalarını böyük müvəffəqiyyətlə proqnozlaşdıran İngilis astronom Con Flamsteed 1690-cı ildə Uranı 6 dəfə müşahidə etmiş və bu müşahidələrlə Uranı ilk dəfə insanlar daha aydın görmüşdür. Daha sonra 1750-1769-cu illər arasında fransız astronomu Şarl Le Monye Uranı 14 dəfə müşahidə edib.  Tutması çətin olan bu göy cisminin sirrini nəhayət həll edən Uilyam Herşel 1781-ci il martın 13-də teleskopla Uranı çox daha detallı şəkildə müşahidə etməyi bacardı. Uilyam Herşel ilk dəfə müşahidələri nəticəsində Uranın kometa olduğunu düşünsə də, əldə etdiyi məlumatları digər məşhur astronomların müşahidələri ilə müqayisə etdikdə Uranın planet olduğu qənaətinə gəlib. William Herschel bu müşahidəyə görə o dövrdə İngiltərə kralı III George tərəfindən mükafatlandırıldı.

Uran parlaq səmada çılpaq gözlə görünə bilər.  Ancaq bu vəziyyət daha çox kiçik və zəif bir ulduz kimi görünür. Heç bir istilik mənbəyi olmasa da, bu formaya malik nadir planetlərdən biridir. Eyni zamanda, oxun əyilməsi ilə səthdə heç bir fəaliyyət yoxdur.  Uranda bir ilin Yer illərinə görə 85 il olduğunu söyləmək mümkündür. Başqa sözlə desək, Yerin Günəş ətrafında fırlanması üçün 85 ildə keçdiyi vaxt Uran üçün 1 ildir. Bir çox fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilən planetlər arasındadır.

– Onun kütləsi təqribən 86.810-dur. Təxminən 300.000.000.000 milyard kiloqramdır.

– Yerdən təxminən 14 dəfə ağırdır.

– Cazibə qüvvəsi çox güclüdür və orbital sürət kifayət qədər yüksəkdir.

– Məlumdur ki, səthin temperaturu təxminən – 176 °C-dir.

Bu kimi bir çox xüsusiyyətləri ilə Uran hələ də kəşf edilməkdə olan ən uzaq planetlər sırasındadır.  O, həm də üzərində həyatın olmadığı və onun olması mümkün görünməyən planetlərdən biridir. Onun ətrafında kəskin xətlərlə 13 halqa var. Onlar tünd rəngli qayayabənzər strukturlar üzərində əmələ gələn, ümumiyyətlə diametri 1 metr olan halqalardır.

Planetin qütb hissəsi günəşə baxır və təkər kimi fırlanır. Qeyri-adi formada fırlanma oxuna malik olan Uran hesablamalara görə öz ətrafında fırlanmasını 18 saat ərzində tamamlayır.  Məlumdur ki, nüvənin ətrafında su, ammonyak və metanla müşayiət olunan çox yüksək temperaturlu mantiya mövcuddur.

Uranın adı haradan gəlir?

Uranın planet kimi təsnif edilməsindən sonra başqa bir problem ortaya çıxdı: Bəs bu planetin adı nə olardı? Herşel astronom Royal Nevil Maskelyne-i kəşfi barədə məlumatlandırdıqdan sonra Maskelyne ondan kəşfini Kral III George-un şərəfinə adlandırmağı xahiş etdi.  Bunun üzərinə boynu tükdən də nazik olan Herşel kəşfinə “George’s Star/Planet” mənasını verən Georgium Sidus adını verdi. Bəziləri (kifayət qədər məşhur mənbələr) adın sadəcə olaraq “Corc” adlandırıldığını yazsa da, Kral İnstitutu deyir ki, heç vaxt “George’s Star” sadəcə “Corc” adlandırılmayıb – bu, bir dostun dostunun adı olardı. Bu, hörmətsiz davranış kimi qiymətləndiriləcək.

“George’s Star” adı İngiltərədən kənarda yaşayan astronomların xoşuna gəlməyib.  Buna görə də onlar öz adlarını təklif etməyə başladılar: İsveç astronomu Erik Prosper planetlərə verilən Roma Tanrısı adlarının silsiləsi davam etmək üçün Göy Tanrısının adının “Neptun” adını təklif etdi. Diqqət etsəniz, Uran deyil, Neptundur; çünki o dövrdə Günəş sisteminin ən kənar və sonuncu planeti olan Neptun hələ kəşf edilməmişdi. Ancaq alman astronomu İohann Elert Bode Ouranos, yəni Uran adını qəbul etdi və bu şəkildə istifadə etməyə başladı. Görünür, Bode Uran adı ilə xüsusi bir yaxınlığa malikdir; çünki o, məşhur ulduz xəritəsini Uranoqrafiya adlandırdı və bu, 92-ci elementin, “uran”ın adını da ilhamlandırdı.

Bodenin bu adı müdafiə etməsinin digər səbəbi Roma mifologiyasında Saturnun (Yunan mifologiyasında Kronos) Yupiterin (Yunan mifologiyasında Zevsin) atası olmasıdır;  deməli, yeni planet də Saturnun atası olmalıdır.  Mifologiyaya görə, Uran Saturnun (daha çox Kronus kimi tanınır) atasıdır. O, məşhur Tanrı Zevsin babasıdır.

Beləliklə, Uran Roma mifologiyasından deyil, yunan mifologiyasındakı bir adla adlandırılan yeganə planet oldu.

Uranın yaranması

Günəş sisteminin yarandığı ilk dövrlərdə Uranın Günəşə nisbətən mövqeyinin indiki vəziyyətindən çox daha yaxın olduğu düşünülür.  2005-ci ildə Nature jurnalında dərc olunan 3 məqalədə nəhəng planetlərin indikindən çox daha yaxın dairəvi orbitlərdə bağlandığı irəli sürülüb. Nitsa modelinə və sonrakı simulyasiyalara görə, Uranın ilkin vəziyyətindən bu günə qədər təxminən 4 milyard il ərzində 822 milyon km ilə 2 milyard 543 milyon km arasında dəyişdiyi düşünülür.

Günəşin yaranması ilə yerdə qalan maddə qatılaşmağa başladı. Kiçik hissəciklər cazibə qüvvələrinə cəlb edilərək daha böyük hissəciklərə çevrildi. Günəş küləkləri hidrogen və helium kimi daha yüngül elementləri daha yaxın bölgələrdən süpürüb, yalnız ağır, qayalı materialları tərk edib. Bu materiallar yer planetlərini əmələ gətirirdi. Günəş küləkləri mərkəzdən uzaqda olan yüngül elementlərə daha az təsir edirdi. Bu işıq elementləri qaz nəhəngi Uranı və digər qaz nəhənglərini meydana gətirdi. 

Uranın sıxlığı 1,27 q/sm3 təşkil edir ki, bu da onu Günəş sistemindəki planetlər arasında ən sıx 2-ci planet edir.  Bu sıralamada Saturn 0,7 q/sm3 ilə ən az sıxlığa malik planetdir.  Bu dəyərə baxdığımızda, Uranın ilk növbədə su, ammonyak və metan kimi müxtəlif buzlarla örtüldüyünü göstərir.

Orbiti və Dönüşü

Uranın öz ətrafında tam bir dövrə fırlanması üçün 17 Yer saatı lazımdır; 1 Uranın günü 17 saatdır. Bundan əlavə, Uran təxminən 84 Yer ilində Günəş ətrafında 24.607 km/saat sürətlə bir tam orbitini tamamlayır. Bu o deməkdir ki, Yer üzündə keçirdiyimiz hər 84 il Uranda yaşayan xəyali bir insan üçün 1 ilə bərabərdir. Uranda bir il 31.000 gündən ibarətdir. Günün uzunluğu Yerdəkindən daha qısa olsa da, ilin uzunluğunda əhəmiyyətli fərq var. Bunun səbəbi, Uranın Yerdən çox daha sürətli fırlanması və Günəş ətrafında bir tam orbitin tamamlanması üçün daha çox vaxt tələb olunur.

Uran niyə əyilib?

Uranın eksenel meyli 98o ətrafındadır; Başqa sözlə, o, öz ətrafında, demək olar ki, yan tərəfə fırlanır. Bunun səbəbi kimi düşünülən ilk izahat, uzun müddət əvvəl təxminən iki Yer ölçüsündə bir göy cisminin Uranın səthinə dəyməsi nəticəsində planetin eksenel meylinin dəyişməsidir.

 Ancaq burada başqa bir problem ortaya çıxır.  Bəs niyə Uranın peykləri eyni əyriliyə malikdir?  2011-ci ildə edilən simulyasiyalar bizə göstərdi ki, Uranın oxunun əyilməsi böyük bir göy cisminin əvəzinə kiçik, lakin daha çox sayda göy cisimlərinin toqquşması nəticəsində yenidən dəyişdi və bu, Uranın peyklərinin niyə eyni maillikdə olduğunu izah edə bilərdi.  Başqa sözlə desək, Uran tək bir cismin vurması əvəzinə, bir çox irili-xırdalı cisimlərin “hücumuna” məruz qalmış ola bilər və bu çoxlu cismin orta əyilməsi təkcə Uranın deyil, onun digər peyklərinin də təxminən bərabər əyilməsinə səbəb olmuş ola bilər. Bu qəti izahat olmasa da, mümkün izahat təklif edir.

Uranın quruluşu

Uranın standart model quruluşu 3 təbəqədən ibarətdir. Bunlar; Mərkəzdə qayalı dəmir/nikel nüvəsi, nüvəni əhatə edən buzlu mantiya və ən xarici hissədə hidrogen və helium qazlarının sıx örtüyüdür.

Uranın nüvəsinin diametri onun ümumi diametrinin 20%-ni, nüvəsinin kütləsi isə Yerin ümumi kütləsinin 0,55-ni təşkil edir. Uran mantiyasının kütləsi 13,4 Yer kütləsidir. Bu rəqəmlərdən başa düşmək olar ki, Uran bizim yaşadığımız planet olan Yerdən çox böyük bir planetdir.

Uranın nüvəsinin sıxlığı 9 q/sm3 təşkil edir.  Onun mərkəzində təxminən 8 milyon bar təzyiq var və təxminən 4726 dərəcə Selsidir. Artıq qeyd etdik ki, Uranın mantiyası buzla örtülüdür.  Lakin burada qeyd olunan “buz” anlayışı bizim bildiklərimizi ifadə etmir. Uranın mantiyası son dərəcə isti və sıx mayelər olan su, ammonyak və digər uçucu maddələrdən ibarətdir.

Uranın mərkəzindəki həddindən artıq temperatur və yüksək təzyiqin karbon atomlarını almaz kristallarına cəmlədiyi düşünülür. Buna görə də su Yerə yağış kimi yağdığı halda, almazlar Urana yağır. Urandan başqa Günəş sistemindəki Yupiter, Neptun və Saturnda da almaz yağışı yağır. Uran və Neptunun buz qazları ilə örtülməsi bu planetləri digər qaz nəhənglərindən fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyətdir. Buna görə də bu iki planet buz nəhəngləri kimi tanınır. Buz nəhənglərinin həcminin 85%-nin yalnız qazlardan ibarət olduğu düşünülür.

Daha əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi Uran; Bu, su, metan və ammonyakdan ibarət buz nəhəngidir. Planetin atmosferinin aşağı bölgələrində su molekulları olsa da, biz yuxarı təbəqələrə keçərkən metan buludları ilə qarşılaşırıq. Sıx qazlardan ibarət olan atmosferin dərinliyinə getdikcə maye təbəqələrə rast gəlinir. Planetin atmosferi müxtəlif buz qatlarından ibarətdir. Buludlar kifayət qədər qalın və sıxdır. Buna görə də buludlar arasında boşluq tapmaq demək olar ki, mümkün deyil. Buna görə də o, bütün görünən işığı əks etdirir və Uranı bizə hamar və düz göstərir.

Orta hesabla -224oC olan Uran Günəş sisteminin ən soyuq planeti olsa da, bunun səbəbi hələ məlum deyil. Nəsə Uranın nüvəsinin istiliyinin səthə çatmasına mane olur.  Buna görə də onun planetin yuxarı təbəqələrində istiliyin yüksəlməsini dayandıran bir maneə forması olduğuna inanılır. Bununla bağlı başqa bir nəzəriyyə ondan ibarətdir ki, əvvəlki böyük partlayış nəticəsində nüvədəki istiliyin böyük hissəsi ayrılıb və nüvənin istiliyi tükənib.

Uranın iqlimi

Uranın iqlim şəraiti digər qaz nəhəng planetlərinə nisbətən daha durğun görünür.  1986-cı ildə Voyager 2 kosmik gəmisi Uran ətrafında səyahət edərkən bizə planetin iqlimi haqqında bəzi məlumatlar göndərdi. Bu məlumat sayəsində bütün planetdə 10 fərqli bulud növü olduğunu öyrəndik. Ancaq Uranın daxili temperaturunun digər qaz nəhənglərindən niyə aşağı olduğunu öyrənə bilmədik. Biz Hubble Kosmik Teleskopunun köməyi ilə bu çatışmazlığı aradan qaldıra bildik.  Əslində, Uranın bəzi bölgələrində Amerikanın yarısı, hətta Amerikanın iki qatı böyüklüyündə fırtınalar ola biləcəyini öyrəndik.

2006-cı ildə Uran üzərində aparılan tədqiqatlar zamanı planetdə nəhəng qara bulud müşahidə edildi. Bu nəhəng fırtına buludlarının ölçüsü Amerikanın üçdə ikisi qədər görünürdü. Bu qara buludların orta temperaturu -193 dərəcə Selsi idi və fırtınanın küləkləri saatda 900 kilometr sürətlə planetin əks istiqamətində əsirdi.

Uranın peykləri və bəzi məlumatlar

Digər nəhəng planetlər kimi Uranın da çoxlu peykləri var. Uranın indiyədək kəşf edilmiş 27 peyki var və bu peyklər Şekspir və Aleksandr Papanın əsərlərindəki personajların adını daşıyır. Bunlardan bir neçə misal vermək istəsək; Titaniya, Oberon və Pak adlarını “Yay gecəsi yuxusu” komediya pyesi, Arial və Miranda isə “Fantastika” pyesindəki personajlardan ilhamlanaraq alıblar.

Uranın peykləri 3 müxtəlif qrupa bölünür.  Onlardan 13-ü daxili, 5-i əsas, qalan 9-u qeyri-müntəzəm peyklərdir.

Uranın peykləri digər planetlərin peykləri ilə müqayisədə çox kiçikdir. Əslində, Uranın beş əsas peyki olan Ariel, Miranda, Titaniya, Oberon və Umbrielin ümumi kütləsi Neptunun ən böyük peyki olan Tritonun kütləsinin yarısıdır.

Miranda

Miranda Uranın əsas peykləri arasında ən daxili peykdir.Onun səthi 700.00 km2, demək olar ki, Çilinin səthinin ölçüsünə bərabərdir.  Miranda ayı 1948-ci ildə kəşf edilib və adını Şekspirin “Fırtına” pyesindəki bir personajın şərəfinə alıb. Mirandanın diametri 470 kilometrdir və Uranın ən kiçik peykidir.

Miranda peyki Günəş sistemindəki fərqini ən diqqət çəkən xüsusiyyəti ilə ortaya qoyur: Bu peykdə vulkanik fəaliyyət olmasa da, Günəş sistemindəki ən böyük uçuruma sahibdir.  Bu uçurumun adı Verona Rupesdir və dərinliyi təxminən 20 kilometrdir.  Verona Rupesin necə yarandığını hələ dəqiq bilmirik; Onun ancaq toqquşma nəticəsində yarana biləcəyi barədə fikirlər var.

Miranda Urana ən yaxın peykdir, lakin 130.000 kilometr uzaqdadır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, o, Yerlə Ay arasındakı məsafədən təxminən 3 dəfə yaxındır.

Miranda peyki 1,2 q/sm3 ilə Uranın digər əsas peykləri arasında ən aşağı sıxlığa malikdir. Bu o deməkdir ki, peykin 60%-i buzlaqlardan ibarətdir.

Ariel

Bu, Uranın peykləri arasında 4-cü ən böyük peykdir. Arielin orbiti Urana demək olar ki, perpendikulyardır. Buna görə də ekstremal mövsümi dövrlərə səbəb olur. Arielin təxmini diametri 1157 kilometrdir. Urana ən yaxın 2-ci peyk olan Ariel təxminən 190.000 kilometr məsafədədir.

Necə ki, biz Yer kürəsinin harasında oluruqsa olsunlar, Ayın yalnız bir üzünü görə bilirik, bir Uranlı da ona baxanda Arielin yalnız bir üzünü görə bilir. Ariel Uran ətrafında bir tam orbitini 2,5 günə tamamlayır.

Ariel ayı 1851-ci ildə İngilis astronomu Uilyam Lassel tərəfindən kəşf edilmişdir. Bu peyk də digər peyklər kimi öz adını sənət əsərlərindən götürüb. Amma bu dəfə peykin adı iki fərqli əsərdən gəlir. Ariel adı Alexander Pope-nin “The Rape of the Kilitlər” əsərindəki göy ruhundan və Şekspirin “Fırtına” əsərində Prosperoya xidmət edən ruhdan gəlir.

Ariel Günəş sistemindəki 19 ən kiçik dairəvi peyk arasında 14-cü yerdədir. Hesablamalara görə, peykin səthi bərabər hissələrdən buz və qayadan ibarətdir.

Umbriel

1851-ci ildə ingilis astronomu Uilyam Lassel tərəfindən kəşf edilən Ay Umbriel əsasən buz və qayalardan ibarətdir.  Uranın peykləri arasında Oberondan sonra ən çox kraterə malikdir. Umbriel səthindəki kraterlərin diametri 210 kilometrə çatır.

Umbriel latınca “kölgə” deməkdir. Bu peyk 266.000 kilometr məsafədə planetin ətrafında fırlanan 3-cü ən uzaq peykdir. Ay Umbrielin Uran ətrafında bir tam orbiti təxminən 4,1 Yer günü çəkir.  Eyni şəkildə, Urandan baxanda Umbrielin yalnız bir üzü var.

Titaniya

Uranın ən böyük peyki olan Titaniya Günəş sisteminin 8-ci ən böyük peykidir. 1787-ci ildə William Herschel tərəfindən kəşf edilmişdir.  Adını Uilyam Şekspirin “Yay gecəsi yuxusu” pyesindəki pərilərin kraliçası Titaniyadan almışdır. Titaniya, orta diametri 1587 kilometr olan Uranın 5 ən böyük peyki arasında orbitdə ikinci peykdir. Titaniya Urandan 436.000 kilometr orbitdə fırlanır və 8,7 Yer gününə bir tam fırlanmasını tamamlayır.

Titaniya Yerin peykindən iki dəfə böyükdür, radiusu 788,9 kilometrdir. 2005-ci ildə infraqırmızı spektroskopiya ilə aparılan tədqiqatlar Titaniyanın səthinin donmuş karbon qazı və su ilə örtüldüyünü göstərdi.

Oberon

Oberon Uranın 5 böyük peykinin ən kənarıdır.  1787-ci ildə William Herschel tərəfindən kəşf edilən Oberon, “Yay gecəsi yuxusu” pyesində pərilər kralı Oberonun şərəfinə adlandırıldı.  Urandan 584 min kilometr uzaqlıqda olan Oberonu kifayət qədər yüksək keyfiyyətli həvəskar teleskoplarla Yerdən müşahidə etmək olar. Oberon 13,5 Yer günündə Uranın ətrafında tam bir orbit edir və digər peyklərdə olduğu kimi, Urandan peykin yalnız bir üzü görünür. Oberon, Uranın ikinci, Günəş sisteminin isə 9-cu ən böyük peykidir.

Uran planeti hansı rəngdədir?

Qaz və buz nəhəngi olan Uran planetinin atmosferi əsasən hidrogen, metan və helium qazlarından ibarətdir. Uran planetini xüsusilə mavi rəngli göstərən element metan qazı kimi ifadə edilir. Metan qazı uzun dalğalı şüaları, yəni qırmızı və narıncı rəngləri udduğu halda, qısa dalğalı şüaları (mavi və yaşıl) udmur.  Uran planetinin mavi rəngi qısa dalğa uzunluğunda olan şüaların əks olunması ilə üzə çıxır.

Uranın halqaları

Planet halqası deyildikdə ağıla Saturn gəlsə də, Saturn Günəş sistemindəki yeganə halqalı planet deyil.  Saturndan başqa Uran və Neptunun da halqaları var. Uranın halqalarının təxminən 600 milyon il əvvəl peyklərin və digər göy cisimlərinin toqquşması nəticəsində əmələ gəldiyi güman edilir.

1978-ci ildə Uranın 9 ayrı halqasının, daha sonra 1986-cı ildə daha 2 halqasının və nəhayət 2003-2005-ci illərdə daha 2 halqasının cəmi 13 halqaya sahib olduğu aşkar edildi.  Uranın peyklərinin 1787-ci ildə kəşf edilməsinin və halqalarının az qala bu gün kəşf edilməsinin ən əhəmiyyətli səbəbi; Səbəb isə bu halqaların kifayət qədər nazik olması və Saturnun halqaları qədər parlaq olmamasıdır. Bu halqalar Urandan 38.000 kilometr məsafədə başlayır və təxminən 98.000 kilometrə qədər uzanır. Halqalar planetdən artan məsafəsinə görə Zeta, 6, 5, 4, Alpha, Beta, Eta, Gamma, Delta, Lambda, Epsilon, Nu və Mu adlanır.