Çingiz Aytmatov haqqında məlumat
Məşhur qırğız yazıçısı, tərcüməçisi, jurnalisti və siyasətçisi 1928-ci il dekabrın 12-də Qırğızıstanın Talas vilayətinin Şeker kəndində anadan olub. Təhsilini Bişkekdə Baytarlıq fakültəsində başa vurub. 1952-ci ildə yazmağa başlayan Aytmatov 1959-cu ildə “Qırğızıstan pravdası” qəzetində müxbir kimi fəaliyyətə başlayıb. Sonralar “Povesti Qori Stepey” (“Dağlar və çöllərdən nağıllar”) hekayə kitabı ilə böyük şöhrət qazandı. Bu əsəri ilə 1963-cü ildə Lenin mükafatına layiq görülən Aytmatov həm də Lenin mükafatını alan ən gənc müəllif oldu. Əsərlərini qırğız və rus dillərində yazan Aytmatov əksər əsərlərində sevgini, dostluğu, müharibə dövrünün iztirab və qəhrəmanlığını, qırğız gənclərinin öz adət və ənənələrinə sədaqətini mövzu seçmişdir.
Aytmatov xalqının tarix boyu qazandığı sosial, mədəni, əxlaqi, ədəbi, hərbi, yəni bütün maddi və mənəvi sərvətlərini öz əsərlərində yaşatdığı, yaşadığı coğrafiyanın insanlarının tarix boyu yaşatdığı çətin vəziyyətləri, onların həlli yollarını ən yaxşı şəkildə üzə çıxarmağa çalışmış bir yazıçıdır; Hekayələrində xalqının əsas sərvəti olan xalq yaddaşına aid olan əfsanə, dastan, nağıl, nağıl və xalq mahnılarından, bunların hansı şəraitdə baş verdiyini, onların arxasında duran əhvalatları və insanları hekayələrində istifadə edərkən psixologiyası, duyğu və dərketmə tərzi, maddi-mənəvi sərvətləri ilə o mədəniyyəti quranların övladlarına xatırlatmağa çalışmışdır. Hekayələrində xalqının içindəki dəyərləri, dərdləri, bəzən də çürüməni təsvir edən müəllifin ən mühüm xüsusiyyəti onun mahiyyətinə bağlılığı, insanlara, xalqına, coğrafiyasına qarşı məsuliyyət daşımasıdır. Əsərləri türk dilindən başqa 150-dən çox dilə tərcümə olunan və milyonlarla tirajı olan Aytmatov 1958-ci ildə Qırğızıstan Yazıçılar İttifaqının Rəyasət Heyətinin üzvü, 1962-ci ildə isə Qırğızıstan Kinematoqrafiya İşçiləri İttifaqının birinci katibi təyin edilib.
Onun ilk hekayəsi 1952-ci ildə çap olunub
Məktub ustası ilk dəfə 1952-ci il aprelin 6-da Rusiya qəzetlərindən birində çıxan “Jurnalist Cyuda” adlı hekayəsində müharibədən sonra aclıq və səfalətdən əziyyət çəkən yapon uşaqların həyatını təsvir etmişdir.
Heyvandarlıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunda iş təcrübəsi qazanan baş heyvandarlıq mütəxəssisi Aytmatov 1957-ci ildə məşhurlaşdığı əsərləri ilə Sovet Yazıçılar İttifaqına qəbul olunub.
Aytmatov 1958-ci ildə Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda Ali Ədəbiyyat Kurslarını bitirmiş, burada yazıçılıq fəaliyyətinə başlamış və 1956-cı ildə daxil olmuşdur.
Elə həmin ildə yazdığı “Cəmilə” əsərindən sonra dünya şöhrəti qazanan müəllif fransız şairi Lui Araqon tərəfindən fransız dilinə tərcümə edilmiş, “ədəbi Qırğızıstan” jurnalının redaktoru, “Pravda” qəzetinin Qırğızıstandakı müxbiri vəzifələrində çalışmışdır.
Lenin mükafatı laureatı ın sahibi olub
Çingiz Aytmatov əsərlərinə görə 1963-cü ildə Lenin mükafatına layiq görülüb.
1968-ci ildə Ədəbiyyat üzrə Böyük Sovet Mükafatını aldı və elə həmin il Qırğızıstanın xalq yazıçısı seçildi. 1969-cu ildə Asiya-Afrika Xalqlarının Mədəni Həmrəyliyi Təşkilatının vitse-prezidenti seçilib. 1978-ci ildə Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin qərarı ilə “Sosialist Əməyi Qəhrəmanı” adına layiq görülüb. Avropa Elmlər, İncəsənət və Ədəbiyyat Akademiyasının və Qırğızıstan Elmlər Akademiyasının üzvü olmaqla yanaşı, İssık-Kul Forumunun sədrliyi kimi bir çox yüksək səviyyəli üzvlüklər keçirmiş və mükafatlar almışdır. O, ilk beynəlxalq mükafatlarını da bu illərdə alıb. 1983-cü ildə “Gün bir zaman olur” əsəri ilə ikinci dəfə “Böyük Sovet Ədəbi Mükafatı”nı qazandı və daha sonra Pablo Neruda mükafatına layiq görüldü. 1985-1991-ci illərdə Qırğızıstan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri, Sovet Parlamentinin Mədəniyyət və Milli Dillər Komitəsinin sədri, Sovet Yazıçılar İttifaqının katibi vəzifələrində çalışıb. Bir çox beynəlxalq mükafatlar almış müəllif; O, 1988-ci ildə Yaponiya İnstitutu Şərq Fəlsəfə Akademiyası Mükafatını, 1992-ci ildə İlesam Fərqli Xidmət Mükafatını, 1994-cü ildə Avstriya Avropa Ədəbiyyatı Dövlət Mükafatını, 1998-ci ildə Fridrix Rueckert Mükafatını, 2004-cü ildə Aleksandr Men və Leo Kopelev mükafatını almışdır. 1996-cı ildə Qırğızıstanın YUNESKO-dakı nümayəndəsi təyin edilib. Talas bölgəsindən də millət vəkili olan Aytmatov 1990-1994-cü illərdə Sovet İttifaqı və Rusiyanı (Lüksemburq), 2008-ci ilə qədər isə Qırğızıstanı (Lüksemburq, Hollandiya, Belçika) səfir kimi təmsil edib.
1980-ci ildə “Əsrlərə dəyər olacaq bir gün” adlı ilk romanını yazan yazıçı siyasi həyatda da iştirak edib, iki müddət Sovet İttifaqı parlamentində deputat olub.
Müəllif Aytmatov Sovet İttifaqının keçmiş prezidenti və sonuncu lideri Mixail Qorbaçova məsləhət verən beş nəfərdən biri olub.
Çingiz və Mariya Aytmatov cütlüyünün 3 oğlu və bir qızı olub.
Əsərləri 176 dilə tərcümə edilmiş və 128 ölkədə nəşr edilmişdir.
Aytmatov, “Zorlu Geçit (1956)”, “Üz-üzə (1957), “Cəmilə (1958)”, “İlk Müəllimim (1962)”, “Torpaq Ana (1963)”, “Dağlar və Çöl nağılları (1963)”, “Əlvida Gülsarı (1966), Yazılım19), O, “Ağ gəmi (1970)”, “Fuci dağının zirvəsi (1973)”, “Yüz il dəyəcək gün (1980)”, “Çingiz xana küsən bulud (1990)” kimi bir çox unudulmaz əsərlər yazıb.
Ustad yazıçının əsərləri 176 dilə tərcümə edilmiş və 128 ölkədə nəşr edilmişdir.
Çingiz Aytmatov müxtəlif ölkələrin 46 dövlət mükafatı, o cümlədən Hindistanın Cavaharlal Nehru Mükafatı, Yaponiya Şərq Fəlsəfəsi Akademiyası İnstitutu Mükafatı, Avropa Ədəbiyyatı üzrə Avstriya Dövlət Mükafatı, Qırğızıstan Dövlət Qəhrəmanı Mükafatı, Fridrix Rueckert Mükafatı, Aleksandr Men və Leo Kopelev mükafatı alıb.
O, iyunun 10-da Almaniyada vəfat edib
Dağlardan aldığı ilhamı qulağına pıçıldayan bu balaca uşaq 2008-ci il mayın 16-da Tatarıstanın paytaxtı Kazana 80 illik yubileyini qeyd etməyə hazırlaşdığımız bir vaxtda “Gün yüz il dəyəcək” romanının çəkilişlərinə gedəndə xəstələndi. Və ona böyrək çatışmazlığı diaqnozu qoyulub və müalicə üçün Almaniyaya aparılıb. Nürnberqdə müalicə alan Cengiz Aytmatov 2008-ci il iyunun 10-da dünyasını dəyişib. Ailəli və 4 uşaq atası olan yazıçı 1937-ci ildə Bişkekdəki Ata-Beyitdə atası ilə birgə dəfn edilib, 137 ziyalı gizli şəkildə güllələnib dəfn edilib.
Aytmatovun cənazəsi iyunun 14-də atası ilə birlikdə Stalin dövründə edam edilmiş 138 ziyalının məzarının yerləşdiyi Tyan-Şan dağlarının ətəyindəki Ata-Beyit Milli Tarix-Memorial Kompleksində dəfn edilib.
Yazıçının həyat yoldaşı Mariya Aytmatov 2021-ci il aprelin 4-də Bişkekdə müalicə aldığı xəstəxanada yeni növ koronavirusdan (Covid-19) dünyasını dəyişib və Ala-Arça Dövlət Qəbiristanlığında dəfn edilib.
Böyük yaradıcılıq istedadı ilə doğulan və bu istedadı üzə çıxarmaq üçün böyük fəlakətlərə arxalanan Çingiz Aytmatovun mifopoetikasını əsaslandıran üç əsas element var idi. Birincisi qırğız mədəniyyətinin minillik şifahi ənənəsi olan nağıllar/əfsanələr/xalq mahnıları/inancları, xüsusən də Manas dastanı idi. Bu təsirdə nənəsi Ayımkanın böyük rolu olub. Çünki uşaqlıq illərində nənəsindən eşitdiyi nağıllar, rəvayətlər, xalq mahnıları, mərsiyə və dastanlar kimi şifahi mədəniyyət məhsulları onun sonrakı illərdə yazacağı əsərlərin əsas müəyyənediciləri idi. İkincisi, rus dili vasitəsilə tanıdığı rus və dünya ədəbiyyatından Tolstoy, Dostoyevski, Puşkin kimi yazıçıların təsiri idi. Üçüncüsü, Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu və onun institutda keçdiyi yüksək yaradıcı yazı kursları böyük yazıçı potensialına malik olan Çingiz Aytmatova akademik yönümlü və formalaşan kurslar idi.
Cengiz Aytmatov povestlərində əsas problematik kimi insan və onların varlıq formalarından bəhs etmişdir. Makrokosmik səviyyədə kainatın sonsuz boşluğunda həyat ümidini simvolizə edən və kosmosdan yeni doğulmuş körpənin başına bənzəyən dünya nə olursa olsun, mikrokosmik səviyyədə dünyadakı insan idi.
Çingiz Aytmatovun povestlərində önə çıxan ən mühüm hipoqram “Dünyanın, zamanın, cəmiyyətin və ya başqalarının istədiyi kimi, yoxsa öz istədiyimiz kimi yaşamalıyıq?” Bu cümlədə gizlədilib. Aytmatov heç vaxt bu problemə birtərəfli, əzbər və ya reduksionist prizmadan yanaşmayıb. İnsanların, ölkələrin və inancların fərqliliyinə baxmayaraq, o, insan fiqurunu xaosa qarşı ən böyük kosmos xronotop kimi təqdim etmişdir. Onun sözlərinə görə; “İnsan kainatın şüuru idi.” (Korkmaz 2016: 197). Harada, hansı vaxtda, hansı yerdə olursa olsun və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq; Bir insan növünə edilən zərər bütün bəşəriyyətə edilən zərər kimi qəbul edilirdi. Əslində insanlar başqaları haqqında danışarkən həmişə özlərini axtarırlar. Aytmatov da həmişə başqalarının hekayələrini danışarkən özünü tapmağa çalışırdı. Simurq quşu kimi o da özünü bütün insanlarda, bütün insanlığı özündə eşitməyə çalışırdı.
Böyüdüyü torpağın Torpaq-Su ruhlarının səsini götürən Çingiz Aytmatov bütün dünyanın problemlərinə işıq salmağa çalışıb. Aytmatova uğur qazandıran ən mühüm amil yerli və milli dəyərləri ümumbəşəri prizmadan izah etmək bacarığı idi. Çünki bir damla okeanın bütün xüsusiyyətlərini özündə ehtiva etdiyi kimi, bəşəri nöqteyi-nəzərdən milli dəyər də ümumbəşəri genişlənmələri daşıya bilər. Əhəmiyyətli olan sadə, adi insanlarda böyük insanı tutmaq və izah etmək gücünə sahib olmaq idi. Aytmatov heç vaxt yerli və folklor danışığına sadiq qalaraq bu gücü əks etdirməmişdir; Müəllifin povestlərindəki folklor materialı kortəbii transformasiya ilə alındığından onun öz povesti ilə ziddiyyət təşkil etməyəcəkdi.
Aytmatov ümumbəşəri nizamın miniatür modeli kimi tərtib etdiyi Şəkər kəndini zaman və məkandan kənar əlaqələri olan insan laboratoriyasına çevirdi; O, əsərlərindəki insanları və hadisələri bütün bəşəriyyətin macərası üçün ortaq məxrəc təşkil edəcək qərəzsiz bir perspektivlə mətnə daxil etmişdir. Aytmatov heç vaxt öz qələmini ideoloji kondisionerdən və şəxsi ambisiyalardan istifadəyə verməyib. İş o yerə çatıb ki, atasını və əmisini qətlə yetirən, uşaqlıq arzularını əlindən alan, bütün Sovet İttifaqını müasir həbsxanaya çevirən Stalinə birbaşa hücum da etmədi. O, dünyanın problemlərinin kəsişdiyi prizma kimi bəşəriyyətin bütün sevinc və ağrılarını öz daxilində yaşadı və əks etdirdi.
İnsanları sahib olduqları dəyərlər baxımından “kainatın şüuru” kimi görən Aytmatov povestlərinin tematik strukturunu ümumən bu varlıq refleksini marginallaşdıran proseslər üzərində qurub. Qorxmaz Aytmatovun povestlərində yadlaşma problemini izah edir; “azğın müqəddəslik, süni cənnət və tanrı uydurmaları; məhv edilmiş yaddaş boşluqları; təcrübi-mimetik yaddaş, obyekt yaddaşı, ünsiyyət yaddaşı, mədəni yaddaş; İnsanlığın üç ən böyük tələsi; kütləvi terrorizm; müharibə, təriflənmiş təcrid; ideoloji və dini kondisioner, ölümcül qaçış; “alkoqol və narkotik” kimi məsələlərə əsaslanırdı.
Ürəyindən, sevgisindən başqa sığınacağı olmayan Aselin həyat hekayəsini Çingiz Aytmatov “Al Yazımalı Selvi Boylum”da (1963) danışıb. Baş qəhrəman Aselin sevgi ilə hər cür çətinliyə tab gətirə biləcəyini düşünən qadın olduğu halda; Uşaq evində böyüyən, heç bir maddi imkanı olmayan tənha İlyas Aselin nəcib sevgisinə layiq olmayacaq, ona xəyanət edəcəkdi. Eşqin saflığı xəyanət yerini qoyub uçub getdi. Əslində, Asel Səmədi götürüb hekayə boyu sirli meylləri simvolizə edən Tiyan-Şan yollarına çıxdı. Tiyan Şana gedən yolda Baytemirlə qarşılaşdı. Asel-Baytemir münasibəti çətin qış şəraitində qurulan qaçılmaz münasibət idi. Ayırmaq çətindi, inkar etmək çətindi, qarşısını almaq çətindi. İlyası onunla yollarını ayırdığını bilsə də unuda bilməyən və İlyası ruhunda yaşadan Asel Baytemirlə həyatına davam etmək qərarına gəlib. Ona görə də Asel Baytemirlə münasibətini tərənnüm edərək ölümünü sevməyə çalışan bir insanın faciəsini yaşadı; Beləliklə, o, nəcib məhəbbəti ilə əbədi sükuta və bədbəxtliyə məhkum edildi.
“Əlvida Gülsarı” (1968) əsərində Çingiz Aytmatov kollektiv mülkiyyət anlayışının mənlik şüurunu obyektlərin yaddaşından necə sildiyini və bunun hansı sarsıdıcı nəticələrə səbəb olduğunu izah edir. “Dağlar yıxılanda/Əbədi nişanlananda” (2007) romanında insan taleyi ilə bağlı problemlərə yer verən Cengiz Aytmatov, kainatın şüuru olan insanın öz ambisiyalarına uyduğu zaman nə qədər asanlıqla qiyaməti hazırlayan məhvetmə gücünə çevrilə biləcəyini göstərdi.
Çingiz Aytmatov romanlarında bəhs etdiyi yadlaşma problemini və özünə qayıdış mövzularını hekayələrində demək olar ki, eyni prizmadan izah edirdi. Məsələn, “Torpaq ana” adlı uzun hekayəsində (1963) Çingiz Aytmatov bu fəlakətli proses nəticəsində həyat yoldaşını, oğullarını müharibədə itirmiş qoca Tolqonayı və gəlini Əlimanın torpaqla – məkanla qeyri-adi ünsiyyətini əks etdirir. Hekayədə torpaq və əşyalar yaddaş elementi olduğu halda; mimetik yaddaş torpağı və insanları birləşdirən əməyin sığınacağı idi. Hekayədə insan itkilərimizi gecikdirən, dayandıran, bizi dünyaya açan müqəddəsliyin adı olan əmək həm də insanı insana, insanı torpağa bağlayan gündəlik həyat praksisinin sirli tərəfini təmsil edirdi.
İstər hekayə, istər roman, istərsə də teatr janrında əsərlər yazan Aytmatovun ümumi povestlərinə nəzər saldıqda müəllif kainatda törədilən ekzistensial cinayətlərin dövri xarakter daşıdığını və cinayətin törədən şəxsi aşaraq asanlıqla ümumbəşəri fəlakətə çevrilə biləcəyini əks etdirir. İnsanın varlığı ilkin olaraq məhv ediləndə, Manqurt oğlunda olduğu kimi, bütün bəşəriyyətin varlığı məhv edilmiş sayılırdı. Çünki yaddaş məkanlarını məhv edərək marjinallaşdıran insanlar və cəmiyyətlər həm özləri, həm də növləri üçün potensial təhlükə mənbəyi idi. Qloballaşan dünyada insanların və cəmiyyətlərin başqalarının varlığına hörmət etmədən rahat yaşaması, yaşaması mümkün deyildi. Belə bir vəziyyətdə insan oğlu Kensi qaçıran, canavara atəş açan və oğlu ilə birlikdə canavarı öldürən “Dişi canavarın yuxusunda” Boston kimi daimi seçim içindədir. Aytmatovun əsərlərində tale bu seçimlər zamanı baş verən yüksək dəyər kimi təqdim olunur.
Çingiz Aytmatovun demək olar ki, bütün povestlərində yolu alovlu həsrətlə gözlənən ata siluetini görmək həmişə mümkün olub. Məsələn, ağ gəmidə sulara atan, Abutalıpun günündəki səhraya atılan və bir əsrdir, bir əsrdir, Cengiz xanın Küsen’in sevgisi üçün öldürülən oğlu, Kassandra’nın möhürü olan Monk Filofey, atalarını yandıran həsrətlərini gözləyən personajlar idi.
Əsərlərini özü olmaq qayğısı ilə formalaşdıran Cengiz Aytmatov kainatın şüurunda gələcək üçün yanan bir çıraq idi. Suyun, torpağın, odun, küləyin sirlərini əxz edən bu müdrik insan öz varlığı ilə rəvayətlərə çevrilərək daha çox əsrlər boyu yaşamağa davam edəcək, duman zəngi kimi bəşəriyyəti xəbərdar edəcəkdi.
