Ana dili haqqinda melumat 

Dilin çox geniş konseptual sahəsi var. Bu səbəbdən bir çox təsnifatlara məruz qalmış və müxtəlif terminologiyalarda fərqli mənalara malikdir.  Ana dil və ana dili anlayışları çox vaxt bir-biri ilə qarışdırılan iki termindir. Bu terminlər əslində dilin iki fərqli məna tərəfinə işarə edir;  lakin ilk baxışda bu nüans hiss olunmur. Bu yazıda bu iki terminin xüsusiyyətlərinə və fərqlərinə misallarla toxunmağa çalışacağıq.

Ana dili haqqinda 

Ana dili dillərin tarixi inkişafda fərqlənməmişdən əvvəl səs və morfoloji quruluşunun əsasını təşkil edən ümumi dilə uyğundur. Hər bir dil bir kökdən qaynaqlandığı üçün bugünkü dillər onların ən qədim forması olmalıdır. Dillərin əcdadları sayıla biləcək ən qədim formalar ana dili termini ilə əhatə olunur.  Məsələn, bu gün dilimiz onlarla vurğu və dialektə bölünür. 

Əsas dillər uzun illər ərzində müxtəlif coğrafiyalarda müxtəlif icmalar tərəfindən dialekt, vurğu və dialektlər doğurmuşdur. Dil ailələrini təşkil edən bu kiçik dil qruplarının ən qədim variantı ana dili hesab edilməlidir.  Göründüyü kimi, ana dili anlayışı dilçilik terminidir və bu terminologiyadan istifadə edilən məqalələrdə tez-tez rast gəlinir.

İndi gələk “ana dili” anlayışına. Gündəlik həyatda daha çox işlətdiyimiz bu termin insanın özünü ən yaxşı şəkildə ifadə edə biləcəyi və düşünə biləcəyi dilə aiddir. Hamımız hələ ana bətnində ikən əvvəlcə ailəmizin, sonra ətrafımızdakıların istifadə etdiyi dili öyrənməyə başlayırıq. Fərd olaraq özümüzü ifadə edə biləcək yaşda istifadə etdiyimiz bu dil bizim ana dilimizdir.  Bu termin “uşağın ailəsindən və yaşadığı cəmiyyətdən aldığı dil” kimi izah edilir.

Ailəsi və yaxın ətrafı yalnız bir dildə danışan uşağın ana dilini müəyyən etmək asandır.  Ancaq uşağın böyüdüyü mühitdə müxtəlif dillərdə danışılsa da və ya uşaqlar müxtəlif ölkələrdə böyüməli olsalar belə, onların hamısının ana dili var. Hətta 16 dil bilən insanın özünü ən gözəl ifadə edə biləcəyi bir dili var.  Oxuma, yazma, danışma, dinləmə və qrammatika kimi əsas dil bacarıqlarını daha yaxşı bildiyimiz dil ana dilimizdir.

Bir insanın ana dilini müəyyən etmək üçün bəzi nəzəriyyələr hazırlanmışdır.  Bunlardan biri problemləri həll edərkən insanın düşündüyü dilə diqqət yetirməkdir. Bəs, insan problemlə üzləşəndə ​​onun daxili səsi hansı dildə danışır?  Məsələn, zəlzələ zamanı hansı dildə düşünür, riyazi məsələni əqli cəhətdən həll etməyə çalışarkən hansı dildən istifadə edir? Bu sualların cavabları insanın ana dilini göstərir.

Başqa bir nəzəriyyə isə yuxularımızda istifadə etdiyimiz dili müəyyən etməkdir. İnsan yuxularında daha çox hansı dildən istifadə edirsə, onun ana dilidir. Şübhəsiz ki, xarici dildə danışan insanlar özləri də xarici dildə danışdıqlarını xəyal edə bilərlər. Amma burada meyar xarici dil tələb etməyən adi mühitdə baş verən yuxuda insanın hansı dildən istifadə etməsidir – məsələn, insanın itin hücumuna məruz qaldığı yuxuda. Bunu xatırlaya bilsə, bu adamın ana dilini müəyyən etmək olar.

Şübhəsiz ki, bütün bu nəzəriyyələrdə ən mühüm meyar insanın özünü tanımasıdır. Ailə mühitində başqa dildən, bütün digər sosial mühitlərdə başqa dildən istifadə edən fərd ana dilini müəyyən etmək üçün özünü hansı dildə daha yaxşı ifadə edə biləcəyini müəyyənləşdirməlidir. Emosional hərəkət etmədən düşünə bilən hər bir fərd asanlıqla öz ana dilini təyin edə bilər.

Ana dili termini mübahisəli bir termindir.  Bu termin heç də həmişə insanın anasının da danışdığı dili ifadə etmir. Xarici nikahlarda başqa camaatdan olan və başqa dildə olan şəxs evləndiyi şəxsin mənsub olduğu toplumun dilini, övladı isə ana və atasının dilini öyrənir.  Siyasi zəmində bugünkü dil müzakirələri də ekspertlərin bildirdiyinə görə, ana dili ilə etnik dillərin qarışmasından irəli gəlir.

Ana dil, yoxsa ana dili?

Ana dili qədim dövrlərə gedib çıxan və özünəməxsus qaydaları olan səs işarələri sistemidir. İnsanlar hisslərini bölüşmək, düşüncələrini ifadə etmək, bir-birlərini başa düşmək, gələcək nəsillərə sağlam şəkildə ötürmək üçün bilik və təcrübələrini qələmə almaq, hər bir düşüncə və ya hərəkəti müzakirə etmək və ortaq fikir tapmaq kimi bir prosesdən keçiblər. həyatı asanlaşdıracaq. Müxtəlif tarixi proseslərdə cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi sürətləndikcə, istehsal münasibətləri dəyişdikcə təsərrüfat və ictimai fəaliyyət mərkəzləşməyə meyilli olmuş və bu nizam bir çox mədəniyyətlərin gündəlik həyati maraqları ucbatından “könüllü assimilyasiyaya” məruz qalmasına səbəb olmuşdur. Milliləşmə prosesi bir çox etnomədəni elementlərin də əriməsinə səbəb oldu. Bu mövzuda çoxlu araşdırmalar, tezislər, məqalələr var. Ona görə də “ana dili” tarixi proseslər boyu ortaq dil deməkdir.

Tədqiqatlara, elmi məlumatlara baxmayaraq, “Ana dilində təhsil haqqıdır” desək, bütün tarixi proseslərdən qaynayıb-qarışaraq formalaşan əsas dil olan rəsmi dili müdafiə etmiş olarıq;  Bu, istəmədən nəzərdə tutulan siyasi, sosial və elmi prinsiplərə qarşı çıxmaq olardı. Ana dilimizdə təhsil artıq bizim konstitusion hüququmuzdur, başqa sözlə, “Ana dilimizdə təhsil haqqımızdır”.

Həmin dildə danışan xalqın ana dilinin inkişafı;  həyata və gələcəyə verdikləri töhfə ilə məhdudlaşır. Amma öz ana dilində doğulan, düşünən insanın xəyalları, intellektual dünyası ana dilində olur, daha təmiz və tez düşünür, yazır, oxuyur. Ola bilsin ki, öz ana dilində düşünən insanların mədəni kodlarının məkan və zaman baxımından daha qalıcı olması ilə bağlı gələcəkdə ayrıca müzakirə aça bilərik.

Məsələni uşağın ailəsindən və mədəniyyətindən aldığı dildən istifadə etməsi və bu dillə yaşaması baxımından qiymətləndirirsinizsə, “ana dili” anlayışı düzgün istifadə deyil. “Doğma dil” və “ana dili” iki fərqli anlayışdır. Siyasi tələblərimizi bildirərkən, haqqımızı müdafiə edərkən daha diqqətli olmalıyıq.

Ana dilində danışa bilməmək, yaza bilməmək, düşünə bilməmək…

Ana dili çox, çox vacib məsələdir. Heç kim öz ana dilindən məhrum olmamalıdır. Bu mövzuda ağzımızdan çıxan hər şey bundan sonra bütün gələcəyimizə təsir edir.

Bütün dünyada Fevralın 21- i Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd olunur. 1999-cu ilin noyabrında Banqladeş səfirinin təşəbbüsü ilə UNESCO tərəfindən fevralın 21-i Beynəlxalq Ana Dili Günü elan edilib.

Beynəlxalq Ana Dili Günü 1952-ci il fevralın 21-də Banqladeşin Benqal şəhərində öz ana dilinin rəsmi dil olması uğrunda mübarizə aparan 4 tələbənin öldürülməsi hadisəsini bir daha insanların xatirəsində canlandırır.

Ana dili millətin özünəməxsusluğunu qorumaqla yanaşı, tərcümə vasitəsilə başqa xalqların mədəni irsi ilə tanış olmağa, onlarla ünsiyyət qurmağa imkan yaradır.

Azərbaycan dili haqqinda 

Azərbaycan dilinin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi günü-gündən qloballaşan dünyamızda bu günümüzün ən zəruri məsələlərindən, ən vacib reallıqlarından biridir. 

Azərbaycan dili 50 milyondan artıq soydaşımızı bir-biriylə birləşdirən və onları biri-biriylə doğmalaşdıran atributdur.

Ana dilimiz olan Azərbaycan dili xalqımızın milli sərvətidir. Xalqımız tarix yaşadıqca bu sərvətin qayğısına qalmalı və dilimiz gələcək nəsillərə ötürülməlidir. Xalqımızın dünyanın ən qədim xalqlarından biri olduğunu Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi təsdiqləyir. Ümummilli lider Heydər Əliyev dilimiz haqqında deyirdi ki, xalqımız əsrlər boyu böyük sınaqlardan, çətinliklərdən keçmiş, ancaq öz mənliyini, milliliyini, öz dilini itirməmişdir. 1995-ci ildə ilk milli Konstitusiyamıza Azərbaycan dili dövlət dili kimi qəbul edildi. 2001-ci ilin iyulunda Ulu Öndərin “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərmanı imzalandı. Həmçinin eyni zamanda, həmin vaxtlarda Dil Şurası da yaradıldı. Və çox keçmədi ki, 1 Avqust Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü təsis olundu.