Planetler haqqinda melumat
Günəş sisteminin tərkibinə planetlər və onların 67 peyki daxildir. Planetlər ( yun.pla etos – azmış) – Günəşin ətrafında fırlanan və Günəş işığının əks olunması ilə işıqlanan kürə formasında böyük səma cisimləridir. Günəş sisteminə hazırda 8 böyük planet daxildir ( son vaxtlara qədər Pkuton da planetlər sırasına daxil idi). Bu göy cisimləri Günəşdən olan məsafəsinə, onun ətrafında fırlanma sürətinə
sıxlığına, ölçüsünə və kütləsinə görə bir – birindən fərqlənir. Onlar ölçülərinə və fiziki əlamətlərinə görə 2 qrupa ayrılır:
1)Yer qrupu planetlərinə Merkuri. Venera, Yer və Mars aiddir. Bu qrupa daxil olan planetlərin sıxlığı çox, kütləsi az, ölçüləri kiçikdir, ağır elementlərdən ibarətdir, Günəşə yaxın yerləşirlər, onun ətrafında az müddətə dövr edirlər. Onlara daxili planetlər də deyilir;
2) Yupiter qrupu planetlərinə Yupiter, Saturn. Uran, Neptun daxildir. Onlar başlıca olaraq hidrogendən ibarət nəhəng qaz cisimləridir və sürətlə fırlanması ilə fərqlənir, sıxlığı az, kütləsi çox, ölçüləri böyükdür, Günəşdən uzaqda yerləşirlər, onun ətrafında fırlanma müddəti çoxdur. Onlara xarici planetlər də deyilir.
Planetlər cazibə qüvvəsinə görə dairəvi olurlar.Planetin cazibə qüvvəsi hər tərəfdən hər şeyi bərabər şəkildə öz mərkəzinə doğru çəkir. Velosiped təkərlərində olduğu kimi, tellər də çarxı mərkəzə doğru çəkərək düz saxlayır. Başqa sözlə, cazibə qüvvəsi hər tərəfə bərabər cazibə qüvvəsi tətbiq etdiyi üçün planetin formasını üç ölçülü kürəyə çevirir.
Böyük, Kiçik, lakin hamısı dəyirmi
Planetlərin əmələ gəlməsi üçün boşluqdakı materiallar bir-biri ilə toqquşaraq yığılmağa başlamalıdır. Bir müddət sonra qravitasiya yaratmaq üçün kifayət qədər maddə toplanır. Bu cazibə maddəni kosmosda bir yerdə saxlayan qüvvədir. Planet kifayət qədər böyük olduqda, ulduz ətrafındakı orbitini təmizləməyə başlayır. Cazibə qüvvəsindən istifadə edərək kosmosdan maddə toplayırlar.
Bəs niyə hamısı mükəmməl bir kürədir?
Günəş sistemimizdəki bəzi planetlər digər planetlərə nisbətən daha dairəvidir. Merkuri və Venera ən yuvarlaq formaya malikdir. Bu planetlər demək olar ki, mükəmməl bir kürə şəklindədir.
Ancaq bəzi planetlər o qədər də mükəmməl kürə şəklində deyil.
Saturn və Yupiter öz ətrafında daha sürətli fırlandığı üçün mərkəzləri bir qədər qalındır. Bu, bu planetlərin ekvatoru ətrafında qabarıqlıq yaradır. Bəs niyə bu baş verir? Bir cisim öz ətrafında fırlandıqda, planetlər kimi onun xarici kənarları daxili ilə yetişmək üçün daha sürətli fırlanır. Bu, təkər, DVD və ya fan kimi istənilən fırlanan obyektə aiddir. Obyektlərin xarici kənarları daha uzaq və daha sürətli hərəkət etməlidir.
Planetin ekvatoru boyunca, şimal və cənub qütblərinin ortasında cazibə qüvvəsi onun kənarlarını içəri çəkir və planeti bir yerdə saxlayır. Planetlər fırlandıqca cisimlər təkərdəki palçıq kimi xaricə uçmaq istəyir. Saturn və Yupiter sürətlə fırlanır. Bu fırlanma zamanı ekvator bölgəsi digər bölgələri tutmaq üçün daha sürətli fırlanır və bu da ekvator hissəsində qabarıqlıq yaradır. Biz buna həddindən artıq genişlənmiş ekvator qabarıqlığı deyirik.
Saturnun qabarıqlığı Günəş sistemindəki əksər planetlərdən daha böyükdür. Qütbdə qütbə diametrini və ekvator diametrini müqayisə etsək, eyni nəticə alınmır. Saturn mərkəzdən 10,7% qalındır. Yupiter 6,9% qalındır.
Mükəmməl yuvarlaq bir topa bənzəyən bir formaya sahib olmaq əvəzinə, içərisinə basılmış basketbol formasına sahibdirlər.
Bəs digər planetlər?
Yer və Mars digər qaz nəhənglərindən daha kiçikdir və onlar kimi sürətlə fırlanmırlar. Bu planetlər mükəmməl sferik formaya malik olmasalar da, Saturn və Yupiterdən daha yuvarlaqdırlar. Mərkəzdə Yer 0,3%, Mars isə 0,6% qalındır. Mərkəzdə 1% belə qalın olmadığı üçün rahatlıqla yuvarlaq olduğunu söyləyə bilərik. Uran və Neptun iki dəyər arasındadır. Uran mərkəzdən 2,3%, Neptun isə 1,7% qalındır. Onlar tam olaraq mükəmməl yuvarlaq deyillər, lakin olduqca yaxındırlar.
