Qasim bey Zakir haqqinda melumat

O, XIX əsrdə Vaqiflə başlayan xalq poeziyasının ən böyük nümayəndəsidir. Azərbaycan poeziyasının dil baxımından milliləşdirilməsində mühüm xidmətlər göstərmişdir.

Qasim bey Zakir haqqinda melumat

Qasım bəy Zakirin əsl adı Qasımdır. O, şeirlərində Zakir təxəllüsündən istifadə etmişdir. 1198-99/1784-cü illərdə Azərbaycanın Şuşa şəhəri yaxınlığındakı Sarıcalı kəndində anadan olmuşdur. Zakir xan nəslindən olan nəcib şairdir. Atasının adı Əli bəydir. Atası Qarabağ xanlığının banisi Pənah xanın qardaşı Kazım bəy Cavanşirin nəvəsidir. Bu səbəbdən şair bəzən Cavanşir titulundan da istifadə edirdi. Zakirin anasının adı Azad Begimdir.  Anası Xan sülaləsindən olan İbrahim Xəlil xanın qızı idi. Zakir ibtidai təhsilini anası, estetik zövqü olan bilikli bir xanım olan Azad Begimdən almışdır. Sonrakı təhsilini həmin dövrün dini mədrəsələrində davam etdirmişdir.

O, 1784-cü ildə Qarabağ xanlığının mərkəzi olan Şuşada anadan olub. Atası Əli bəy Qarabağın hörmətli zadəganlarından idi. Üçüncü babası Hüseynəli ağa Qarabağ xanlığının banisi Pənah xanın qardaşı idi. Bu baxımdan şeirlərində Zakir təxəllüsündən istifadə edən şairin əsl soyadı Cavanşir olmuşdur.  

Həyatı

Burada o, ərəb və fars dillərini şeir yazmaq səviyyəsində öyrənib. Zakir gəncliyində Rusiya-İran müharibəsi zamanı Qafqaz müsəlmanlarının könüllü süvari birliyində xidmət edib. O, 1806-1813 və 1826-1828-ci illər arasında bu müharibədə iştirak etmiş və göstərdiyi şücaətə görə 1828-ci il martın 15-də çarın əmri ilə gümüş medalla təltif edilmişdir.  Şair ömrünün çox hissəsini Qarabağ hakimi Mehdikulu xanın ona verdiyi Xındırıstan kəndində keçirmiş və 20-yə yaxın evdən ibarət bu kəndin sakinləri ilə əkinçiliklə məşğul olmuş, kənd camaatı ilə bağçada işləmiş və qazanc əldə etmişdir. bu şəkildə yaşayır. Ömrünün sonlarında şairə dözə bilməyən bəzi şəxslərin şikayətləri və Çar Rusiyası məmurlarının əmrləri ilə şairə təzyiqlər edilməyə başlandı və Zakirin rahatlığı pozuldu. Daha sonra Zakir Bakıya, oğlu Necəfqulu bəy və digər qohumları Rusiyaya sürgün edildi.  Zakir Bakıda olarkən Mirzə Fətəli Axundov, İsmayıl bəy Kutkaşınlı və Şamaxı quberniyasının başçısı Mixail Petroviç Kolyubakin kimi görkəmli şəxslər işə qarışaraq Zakirin azad edilməsini təmin etdilər. Bu kədərli hadisələr şairin psixologiyasına mənfi təsir göstərmiş, həbsxanada keçirdiyi ağır günlər onun səhhətini pisləşdirmişdir.  Qasım bəy Zakir 1273-1274/1857-ci illərdə Şuşada vəfat etmiş və Mirzə Həsən qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.

1849-cu ilin oktyabrında Şuşa hökmdarı böyük hərbi hissə ilə Xındırıstan kəndinə basqın etdi və şair ailəsi ilə birlikdə həbsxanaya aparıldı.

Firidun bəy Köçərli Zakirin fiziki xüsusiyyətləri və təbiəti haqqında atası Əhməd bəydən eşitdiyi bu məlumatları çatdırır: Zakir ağbirçək, uzun boylu, gözəl sifətli, mavi gözlü idi.  Üzündə, hərəkətlərində zadəganlığının, zəkasının izləri görünürdü. Danışığı bəlağətli, səsi məlahətli idi. O danışanda ətrafdakılar onun sözlərinə diqqətlə qulaq asırdılar. O, bəzi hərəkətlərində tələsik idi. Ətrafındakılardan xoşagəlməz sözlər eşidəndə və ya nalayiq davranışlar gördükdə tez əsəbləşər, lakin sonradan sakitləşər və bu vəziyyətə peşman olardı.

Qasım bəy Zakir şeirlərini daha çox Azərbaycan türkcəsində yazıb. Onun farsca yazdığı şeirləri də var.  Şairin şeirlər toplusunu ilk dəfə kitab kimi hazırlayan Mirzə Fətəli Axundov olmuş, lakin müəyyən səbəblərdən o vaxt bu kitab çap olunmamışdı. Daha sonra Kamran Məmmədov tərəfindən “Qasım bəy Zakir “Seçilmiş əsərlər” kitabı hazırlanmışdır.

Qasım bəy Zakir həm klassik türk ədəbiyyatının, həm də türk xalq ədəbiyyatının aşıq üslubunda şeir nümunələrini qələmə aldığı üçün ədəbiyyat tarixində imtiyazlı yer tutur.  Onun şeirləri arasında Klassik Türk Ədəbiyyatının qəzəl, mühəmməs, müstezat, tərciibent, tərciibent kimi nəzm formalarında yazılmış və bu ədəbiyyatın məcazlarından çox uğurla istifadə olunan şeirləri vardır. Bundan əlavə, Zakir Anadolu ozan ədəbiyyatındakı səmailərə bənzər qəhrəman, qoşma, gəray və tecnis kimi heyvanlarla, nağıl şəklində yazdığı poetik hekayələri ilə ustad xalq şairidir. Zakirin ədəbi şəxsiyyətinin başqa bir cəhəti onun satirik şair olmasıdır. O, yazdığı ağır şeirlərlə dövrünün bəzi tanınmış simalarını, məsələn, mollaları, məclisləri, şairləri, dövlət xadimlərini satirikləşdirir.

Zakir həmçinin öz  müasirləri arasında da dərin hörmət və böyük nüfuz qazanmışdır. Mirzə Fətəli Axundzadə, İsmayıl bəy Qutqaşılı, Baba bəy Şakir, Xurşidbanu Natəvan kimi tanınmış ziyalıları, habelə gürcü knyazı İliko Orbeliani, Bakı general-qubernatoru Mixail Kolyubakin onun məktublaşdığı, əlaqə saxladığı məşhur şəxsiyyətlər idi. Ancaq Zakiri sevməyənlər, onun paxıllığını çəkənlər də var idi.

Zakir ömrünün sonlarını maddi ehtiyac və çətinliklər içərisində başa vurmuşdur. Qarabağa qayıdanda Rus çarizmi ona pensiya kəsmişdi, lakin o bu maaşı görə bilmədi. Maaş Şuşaya çatanda artıq Zakir üçün  gec idi. Qasım bəy artıq vəfat etmişdi O, 1857-ci ildə Şuşada vəfat etmiş və şəhərin Mirzə Həsən qəbirstanlığında dəfn edilmişdir.

Yaradıcılığı 

Satiraları əsas etibarı ilə çar hakimləri və çarizmin müstəmləkəçi qanun və qaydaları əleyhinə çevrilmişdir. Qasım bəyin satirasında ən amansız tənqid olunanlar gücsüzlərin və acizlərin hüquqlarını tapdalayanlardır. İfşaçılıq, kəskin tənqid və kinayəli gülüş Zakir satiralarının əsas xüsusiyyətlərindəndir. O, həmçinin ictimai nöqsanları sadəcə təsvir etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onlara qarşı özünün kəskin tənqidi münasibətini, nifrət və qəzəbini də bildirir.

Qasım bəy Zakirin ədəbi yaradıcılığında onun mənzum hekayə və təmsilləri də mühüm yer tutur. Nizami, Xaqani, Füzuli və başqa Azərbaycan klassikləri öz mənzum hekayələrinin çoxunu müasir həyatın tələblərinə uyğun olaraq yazmışlar. Klassiklərin mənzum hekayələrində müəyyən hadisələrin, real insan surətlərinin, qabaqcıl ideyaların təsvir və tərənnümü verilir. Qeyd olunan eyni  xüsusiyyətlər Zakirin mənzum hekayələrində də var. Zakirin müxtəlif mövzularda yazılan “Məlikzadə və Şahsənəm”, “Əmirzadə, məşuq və cavan aşiq”, “Aşiqin təam bişirməyi”, “Aşiq və məşuq haqqında”, “Zövci-axər”, “Tərlan və elçi”, “Dəvəsi itən kəs”, “Dərviş ilə qız”, “Həyasız dərviş”, “Əxlaqsız qazı”, “Xalqa vəz deyən, özü fisqü fücurdan çıxan biəməl alim” kimi mənzum hekayələri vardır.

Məhəbbət insanın ülvi və nəcib hissi Zakirin mənzum hekayələrində  təsvir olunur. Məhəbbətdə sədaqət, mətanət və dözümlülük, vəfada möhkəmlik bu hekayələrin bir qismində əsas məzmunu təşkil edir.

Qasım bəy yaradıcılığında təmsillərinin əhəmiyyəti başqadır. Zakirin nəşr olunmuş “Əsərləri”ndə: “Aslan, Qurd və Çaqqal”, “Dəvə və Eşşək”, “Tülkü və Qurd”, “Xain yoldaşlar haqqında” (“İlan, Dəvə, Tısbağa”), “Tülkü və Şir”, “Sədaqətli dostlar haqqında” (“Tısbağa, Qarğa, Kəsəyən, Ahu”) adları ilə altı təmsili çap olunmuşdur.

Zakir birinci növbədə şifahi xalq yaradıcılığında geniş yayılan təmsillərdən və məşhur hind abidəsi “Kəlilə və Dimnə” əsərindən, təmsillərini yazarkən, həmçinin klassik poeziyadakı təmsillərdən, Nizami, Cəlaləddin Rumi, Füzuli təmsillərindən də istifadə etmişdir.

Zakir həmçinin təmsillərini yeni tarixi şəraitə, müasir həyatın tələblərinə uyğun olaraq da yazmışdır. O, bu əsərlərdə təbliğ olunan ideya şairin dövrü ilə həmahəng idi. Bir tərəfdən dövrünün ictimai və siyasi hadisələrinə özünün eyhamları ilə işarələr edir, zülmün əleyhinə çıxır, o biri tərəfdən zəmanə gənclərinə vəfa, sədaqət, mərdlik və s. kimi nəcib tərbiyəvi məsləhətlər verirdi.