Talış dağları haqqında məlumat
TALIŞ DAĞLARI – AZƏRBAYCANIN CƏNUB İNCİSİ
Azərbaycan coğrafiyasının ən füsunkar və zəngin təbiətə malik bölgələrindən biri olan Talış dağları özünün bənzərsiz təbii görünüşü, iqlim şəraiti, bioloji müxtəlifliyi və qədim mədəni irsi ilə seçilir. Talış dağları təkcə coğrafi termin deyil, həm də tarixi, etnik və ekoloji baxımdan çox mühüm əhəmiyyətə malik olan bir fenomendir. Bu dağ silsiləsi qədim dövrlərdən bəri insanların məskunlaşdığı, öz mədəniyyətlərini formalaşdırdığı və təbiətlə harmoniyada yaşadığı bir ərazi kimi tanınır. Talış dağları haqqında danışmaq, əslində, Azərbaycan təbiətinin nadir bir incisinə səyahət etmək deməkdir.
COĞRAFİ MÖVQE VƏ STRATEJİ ƏHƏMİYYƏT
Talış dağları Azərbaycan Respublikasının cənub-şərq hissəsində, əsasən Lənkəran, Astara və Lerik rayonlarının ərazisində yerləşir. Cənubda İranla həmsərhəd olan bu dağlar, Xəzər dənizindən başlayaraq qərbə doğru uzanır. Dağ silsiləsinin təbii davamı İranın Gilan və Ərdəbil vilayətlərinə keçir.
Strateji baxımdan Talış dağlarının əhəmiyyəti böyükdür. Onlar ölkənin cənub sərhədlərinin təbii qoruyucusudur. Həmçinin bu dağlar kənd təsərrüfatı üçün əlverişli mikroiqlim yaradır və bölgənin su ehtiyatlarının əsas mənbəyidir. Yüksəklik artdıqca təbiət və landşaft dəyişir: subtropik vadilərdən alpin çəmənliklərinə qədər müxtəlif təbii zonalar mövcuddur.
GEOLOJİ QURULUŞ VƏ DAĞLARIN YAŞI
Geoloji baxımdan Talış dağları yer qabığının çoxsaylı tektonik hərəkətləri nəticəsində formalaşmışdır. Bu dağlar Alp-Himalay qırışıqlıq zonasında yerləşir və onların yaranması təxminən 60-70 milyon il əvvələ – Kaynozoy erasına gedib çıxır. Bu dövrdə baş verən güclü qırışıqlıq və seysmik proseslər nəticəsində dağlar formalaşmış və zamanla təkamül keçirmişdir.
Burada başlıca süxur növləri əhəngdaşı, qumdaşı, şist və andezit-bazalt tipli vulkanik süxurlardır. Qırışıqlıq prosesləri və eroziya nəticəsində yaranmış dərələr, vadilər və kanyonlar bölgənin geomorfoloji müxtəlifliyini artırır.
İQLİM ŞƏRAİTİ VƏ SU SİSTEMİ
Talış dağları bölgəsində müşahidə olunan subtropik və dağ-meşə iqlimi bu ərazini Azərbaycanın digər bölgələrindən fərqləndirir. Xüsusilə Lənkəran ovalığından başlayan və dağlara doğru yüksəldikcə dəyişən iqlim qurşaqları burada mikroiqlim zonalarının yaranmasına səbəb olur. İllik yağıntının miqdarı bəzi yerlərdə 2000 mm-dən çox olur ki, bu da bölgəni Azərbaycanın ən rütubətli ərazisi edir.
Dağlardan axan çaylar – Lənkərançay, Astaraçay, Viləşçay, Boladiçay və digər kiçik çaylar Xəzər dənizinə doğru axır və həm içməli su, həm suvarma, həm də hidroenerji baxımından əhəmiyyətlidir. Bu çaylar eyni zamanda Hirkan meşələrinin və kənd təsərrüfatının həyat mənbəyidir.
FLORA VƏ FAUNA – HİRKAN MÖCÜZƏSİ
Talış dağları həm Azərbaycanın, həm də Qafqazın ən zəngin bioloji müxtəlifliyə malik bölgələrindən biridir. Ən qiymətli ekosistemlərdən biri olan Hirkan meşələri burada yerləşir. Bu meşələr buzlaşma dövründə belə məhv olmayan relikt bitkilərin sığınacaq yeri olmuşdur. Burada 150-dən çox endemik və relikt bitki növü mövcuddur.
Əsas ağac növləri:
Dəmir ağacı (Parrotia persica) – çox nadir və qiymətli ağac növü
Hirkan fıstığı
Şabalıdyarpaqlı palıd
Zelkova
Lənkəran akasiyası
Faunaya gəldikdə isə, bölgədə 60-dan çox məməli növü, 200-dən çox quş növü, 30-dan artıq sürünən və amfibiya növü yaşayır. Xüsusilə Qafqaz bəbirinə burada rast gəlinməsi bu dağların mühafizə olunmasının vacibliyini daha da artırır. Hirkan Milli Parkı və digər qorunan ərazilər bu zənginliyi qorumaq məqsədilə yaradılmışdır.
İNSAN VƏ MƏDƏNİYYƏT
Talış dağları yalnız təbiəti ilə deyil, həm də burada yaşayan əhali və onların yaratdığı mədəniyyətlə seçilir. Bölgədə yaşayan əsas etnik qruplardan biri talışlardır. Onların dili, adət-ənənələri və folkloru Talış dağlarının mədəni xəzinəsini təşkil edir. Talış dili İran dilləri qrupuna aiddir və qədim köklərə malikdir.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində burada Eneolit və Tunc dövrünə aid yaşayış məskənləri, kurqanlar, daş abidələr, qədim qalalar və ziyarətgahlar tapılmışdır. Lerik, Astara və Lənkəran rayonları ərazisində yüzlərlə tarixi abidə, qədim qəbiristanlıqlar və etnoqrafik materiallar toplanmışdır.
İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ VƏ TURİZM İMKANLARI
Talış dağları ətrafındakı bölgələr zəngin kənd təsərrüfatı potensialına malikdir. Xüsusilə çayçılıq, sitrus meyvələri, tərəvəzçilik və düyüçülük burada geniş yayılmışdır. Lənkəran və Astara çayı Azərbaycanın çay istehsalında önəmli yer tutur. Bundan əlavə, bölgədə balıqçılıq, arıçılıq və maldarlıq da geniş yayılmışdır.
Turizm isə son illərdə yüksələn sahələrdən biridir. Lerik rayonundakı uzunömürlülər diyarı, Astara və Lənkəranın təbii istirahət zonaları, Hirkan Milli Parkı, dağ gəzintiləri və kənd turizmi bu bölgəni turistlər üçün cazibədar edir. Eyni zamanda burada etnoturizm, ekoturizm və müalicəvi turizm üçün də potensial mövcuddur.
EKOLOJİ PROBLEMLƏR VƏ MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİ
Təəssüf ki, son onilliklərdə bölgədə meşə qırıntıları, qanunsuz ovçuluq, ətraf mühitin çirklənməsi və infrastrukturun plansız inkişafı kimi ekoloji problemlər müşahidə olunur. Xüsusilə relikt meşələrin qorunması və nadir heyvan növlərinin mühafizəsi bu bölgədə prioritet məsələlərdən biri olmalıdır.
Hökumət və yerli QHT-lər tərəfindən Hirkan Milli Parkının genişləndirilməsi, maarifləndirmə layihələri və ekoturizmin inkişaf etdirilməsi kimi tədbirlər bu istiqamətdə atılmış mühüm addımlardır.
Talış dağları təkcə coğrafi bir bölgə deyil, həm də Azərbaycanın təbiət və mədəniyyət baxımından ən zəngin irsini daşıyan ərazilərdən biridir. Onun qorunması, təbliği və davamlı inkişafı gələcək nəsillər üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu unikal dağ silsiləsi həm alimlər, həm turistlər, həm də təbiətsevərlər üçün əsl xəzinədir.
