Xor haqqinda melumat 

Xor üzvləri müxtəlif mədəni səviyyələrdən, fərqli temperamentlərə və fərqli gözləntilərə malik ola bilərlər. Xorda bir araya gələrək, üzvlər eksklüziv mühitdə kollektiv şəkildə nəcib bir vəzifə yerinə yetirmək imkanı əldə edirlər.  Hər bir xor üzvü indi ansambla məxsusdur və onun vokal qrupunda yeri vacibdir. Xor üzvləri icma nizam-intizamı çərçivəsində öz psixomotor bacarıqlarını inkişaf etdirir, sistemli işin həyatdakı yerini və əhəmiyyətini dərk edir, estetik dəyərlərini inkişaf etdirirlər.

Xor haqqinda melumat

Xorda nizam-intizam ön plandadır. Hər bir üzv kollektiv müzakirə qaydalarına ciddi şəkildə əməl etməyə borcludur. Üzvlər dirijorun bütün hərəkətlərini, jestlərini və mimikalarını izləmək və onunla tam münasibət qurmaqla yanaşı, musiqi etdikləri dostlarını da dinləyirlər; O, dediyi vaxt ərzində nəzarət etməli və uyğunluqda qalmalıdır. Xor üzvü solist kimi birlikdə tərcümə etdiyi əsərə şəxsiyyətindən irəli gələn bəzi xüsusiyyətləri əlavə edə bilməz.  Çünki bütün icma eyni anda düşünməli və eyni şeyi etməlidir və buna hər bir üzvün öz lideri və icması ilə tam uyğunlaşması ilə nail olmaq olar.  Bir sözlə, solo səslər bir çox cəhətdən imtiyazlı olsa da, xor; O toplumu meydana gətirən insan səslərinin nəhəng bir insanın tək səsinə çevrildiyi, tək bir səs olaraq sözügedən əsərləri hər yönü ilə ortaya çıxaracaq bir yozum təqdim etdiyi bir toplumdur.

Bütün vokal ansambllarında əsas element, şübhəsiz ki, səsdir.  Bu səsləri məşq etmədən və birləşdirmədən yaxşı musiqi yaratmaq mümkün deyil. Hər biri müəyyən dərəcədə xor yönümlü vokal təhsili almış insanlardan ibarət icmalarda belə, səs bütövlüyünə nail olmaq üçün kollektiv vokal təliminə ehtiyac var. Qrup səs təliminin ən çox yayılmış tətbiq sahəsi sinifdə səs təlimidir. Sinifdə səs təhsili bir milləti səs birliyinə aparacaq yolun başlanğıcındadır.  Bu iş mütəmadi aparılarsa, həmin ölkədə kollektiv nitqin formasının və ənənəsinin əsasları qoyular. Yenə o ölkədə bu şəkildə vokal qruplarının sayı günü-gündən artır.

Xor kollektivləri cəmiyyətə təkcə musiqi sevgisi, musiqi mədəniyyəti bəxş etmir. Xorları təşkil edən fərdlər bu icmalarda əsl dostluq və insan sevgisi tapır və orada qazandıqları vərdişləri həyatları boyu qoruyub saxlayırlar. Orada birlik və inteqrasiyadan doğan gücü tanıyırlar.  Orada onlar birlikdə iş görməyin xoşbəxtliyini və məsuliyyətini hiss edirlər. Orada uğurun sevincini və uğursuzluğun kədərini bölüşürlər.

Xor kollektivlərini təşkil edən fərdlər və xor kollektivləri musiqi vasitəsi ilə qazandıqları yaxşı vərdişləri cəmiyyətə müxtəlif formalarda əks etdirir.  Bu səbəbdən də xor kollektivləri cəmiyyətin musiqi mədəniyyətinin inkişafına kömək etməklə yanaşı, həmin cəmiyyətin ümumi təhsilinə də öz töhfəsini verir.

Xorda səs təhsili fərdin təkbaşına və ya cəmiyyət içində, təmiz səsi və musiqi həssaslığı ilə təsirli oxuyaraq öz musiqi mühiti ilə sağlam münasibət qurmasını, musiqidə həm tərcüməçi, həm də dinləyici kimi şüurlu şəkildə iştirakını təmin etmək məqsədi daşıyır. Bir sözlə, xorlar fərdlərə öz həyatları boyunca səslərini düzgün, gözəl və təsirli şəkildə istifadə etmələri üçün lazım olan musiqi davranışlarını təmin edir. Səs təlimi təkcə mücərrəd yanaşma ilə hisslərə əsaslanan “nümunə götürmə – təqlid” üsulu ilə deyil, həm də səs orqanlarının fiziologiyası və funksiyaları ilə bağlı mövzular haqqında məlumatlarla gücləndirilməlidir.

Çevik (1997) görə, xorda vokal təhsili əhatə dairəsi üç qrupda aparılmalıdır. Bu üç qrupu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. 1- Nəfəs alma və rahatlama, 2- Səsin əmələ gəlməsi və yayılması, 3- Dil-nitq.

Nəfəs alma və rahatlama ilə mahnı oxumaq üçün lazım olan düzgün duruş və düzgün tənəffüs vərdişi, eləcə də fiziki və zehni hazırlıq üçün zəruri olan istirahət, rahatlama və zehni ayıq saxlama şüuru qazanılır. Bu, bəzi musiqi növlərinin ifasında fərqlənə bilər. Ənənəvi musiqimizi ifa edərkən böyük və geniş vibrato səslər arzuolunmazdır. Səsin dəqiq və aydın bərpası həmişə əsas olmalıdır. İstifadə olunan rezonans zonalarında fərqlər ola bilər. Türk musiqisində boğaz tonu sevilir və xüsusilə dini musiqimizdə fərqli bir nazallıq diqqəti çəkir.  Ancaq bu rezonans zonalarında çox uzağa getmək səsi yora bilər. Səs təhrifi nümayiş etdirilə bilər.

Dil-nitq tədqiqatları ilə şifahi dildə aydınlıq və anlaşıqlılıq keyfiyyətlərinin təkmilləşdirilməsi, səsli və səssiz fonemlərin əlavə edilməsi ilə dildən düzgün tələffüz və mənasına (diksiyasına) uyğun intonasiya oxumada (artikulyasiya) və vurğu ilə istifadə etmək bacarığı qazanılır. 

Erkən dövrdə xor musiqisi

Xor musiqisinin əsasları xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid qədim yunan və yəhudi mədəniyyətlərinə gedib çıxır.

Qədim Yunan faciələrində xor dini bayramlarda oxuyan və rəqs edən qruplardan yaranmışdır.

Tövratda dəfələrlə xatırlanır ki, yəhudilərin həyatında baş verən mühüm hadisələr zamanı xor səsləri səsləndirilirdi.

Yerusəlim məbədində məbədə bağlı xor məktəbi tərəfindən hazırlanmış böyük və ustad xor daha sonra bütün qədim İsraildə daha kiçik sinaqoq xorları tərəfindən nümunə kimi götürüldü.

Həm qədim yunan, həm də yəhudi xor musiqisi monofonik və antifonaldır (yəni vokalizasiyalar solistlər və xorlar arasında qarşılıqlı oxuma şəklində və ya bir-birinə cavab olaraq alternativ şəkildə iki xor arasında aparılırdı).

Roma imperatoru I Konstantin 313-cü ildə xristianlığı rəsmi din elan etdikdən dərhal sonra Romada Papa I Silvester tərəfindən ilk schola cantorum (“xor məktəbi”; bu termin həm də belə bir məktəbin tərcüməçiləri orqanına aiddir) təsis edilmişdir.

İstər belə məktəblərdə, istərsə də monastırlarda xor və xor musiqisi sürətlə inkişaf edirdi (dövrün dünyəvi vokal musiqisini adətən xorlar deyil, solo müğənnilər ifa edirdilər).

Erkən orta əsrlərin xorlarında az sayda kişi (və ya oğlan) və oğlanlar sərbəst yazılmış, monofonik dini mətn kompozisiyalarını (düz nəğmələr və ya sadə) oxuyurdular.

VIII, etibarlı notaların meydana çıxdığı zaman.  XI əsrə qədər dini melodiyalar nəsildən-nəslə qulaq yolu ilə ötürülürdü.

Papa I Qriqorinin (7-ci əsrin əvvəlləri) dini islahatlarından yaranan və X əsrdə dominant nəsr mahnısına çevrilən qriqorian musiqisi bu günə kimi mövcudluğunu davam etdirir.

Vokal hissələrdə polifonik oxuma və İntibah: Omofonların oxunması təcrübəsi (eyni notdan, unisonda) VIII ilə əvəz olundu.  O, 19-cu əsrdə orqanları qəbul etməyə başlayıb.

Yuxarıdan və ya aşağıdan dini ilahiyə paralel irəliləyən ikinci səs partiyası olaraq başlayan Organum, 11-ci əsrə aiddir. 19-cu əsrdə əsl polifonik üsluba çevrildi: Melodiyadan ayrılmış bir və ya bir neçə müstəqil hissə melodiyanı bəzəyirdi.

Əvvəlcə yalnız usta solistlər tərəfindən ifa edilən və ya birlikdə oxunan bir sənət olan polifoniya 15-ci əsrdə başlamışdır. 

 O zaman motet termini latın dini mətninin massa bölmələri istisna olmaqla, polifonik vokal musiqi kompozisiyasını nəzərdə tuturdu.

1450-1600-cü illər arasında motes və kütlələr inkişaf edərək Con Danstable, Cosquin des Prez və Palestrinanın əsərlərində olduğu kimi 3-6 melodiya xətti ilə mürəkkəb və qüsursuz kompozisiyalara çevrildi.

Andrea və Giovanni Gabrieli 8 və hətta daha çox partiya ilə cəm xorların ifa etdiyi əsərləri ilə Venesiyaya möhtəşəmlik qatıblar.

Çoxhissəli kompozisiyalar yarandıqca xor öz müasir formasını almağa başladı: Müğənnilərdən ibarət ansambllar səs diapazonuna görə qruplara bölündü.

Qadınların dini funksiyalardan kənarda qalması xoru da genişləndirdi: yüksək tonlu partiyaları oğlanlar, falsetto ifaçıları və ya (katolik ölkələrində təxminən 1570-ci ildən sonra) kastratolar ifa edirdilər (xüsusilə İngiltərədə oğlanların kafedral xorları üçün hazırlanması köklü ənənədir. bu gün də davam edir)..

Orta əsrlər sona yaxınlaşdıqca xorun orta ölçüsü artdı: Romadakı Sikstin xoru 1450-ci ildə 18 müğənnidən ibarət idi, 1625-ci ildə isə müğənnilərin sayı 32-yə çatdı.

İstər hökmdarın ad günü, istərsə də dini bazar günü mərasimi üçün bəstələnmiş kantata janrına ariyalar, recitativoslar və çox vaxt xor daxildir.

 “Bütün möminlərə kahin olmaq” təlimi ilə Reformasiya hərəkatı kilsə musiqisinə yeni ideyalar gətirdi.

Kalvinist icmalar, məzmurlar və şərhə təsir edəcək hər hansı bir şey (hətta orqan müşayiəti) istisna olmaqla, eyni tələffüzlə öz unikal musiqilərini yaratdılar.

Martin Lüter bütün icmanın kilsədə mahnı oxumasının tərəfdarı olsa da, xorların ruhlandırıcı və rəhbər dəyərlərini nəzərə alaraq onları da qorudu.

J. S. Bach və Georg Philipp Telemann kimi bəstəkarlar kantatalarına Lüter tərəfindən tərtib edilmiş köhnə alman xorlarını daxil etdilər.

Son dövr xor musiqisi

Schoenberg’s Currelieder və Benjamin Brittenin Müharibə Resepti kimi 20-ci əsr onun əsərlərində sosialist və etiraz sözünə xor povesti ilə eyni güc verilmişdir.

Peşəkar xorlar köhnə klassik repertuarı ifa etməklə yanaşı, instrumental musiqidə də hər bir yeniliyi özündə birləşdirir (Krzysztof Pendereckinin vokal qrupları və vokal dəyişmələri; Con Cage və Lukas Fossun təsadüf texnikaları; Philip Glass-ın minimalist musiqisi və s.). 

Azərbaycanda xor

Üzeyir HacıbəyovAzərbaycanda ilk peşəkar xor mədəniyyətinin banisi dahi olub. O, nəinki bəstəkar deyil, həm də xormeyster də və jurnalist kimi də xor sənətinin yayılmasında və sevilməsində xeyli işlər görmüşdür.

Nəinki musiqidə, həm də ictimaiyyətdə xor mədəniyyətinin inkişafının lazım və vacib olmasını Üzeyir bəyin silahdaşı Müslüm Maqomayev də dərk edərək (onlar Qori seminariyasında birlikdə oxumuşlar) 1905 – 1906-cı illərdə Lənkəran şəhərində işlərkən öz tələbələrindən və həvəskar musiqiçilərdən ibarət xor təşkil etmişdir.

Bakıda həvəskar və kilsə xorlarının təşkili nəticəsində milli klassik musiqisinin banisi Üzeyir Hacıbəyov ilk opera səhnə əsərlərini həyata keçirmişdi. Öz monoqrafiyasında E. Abasova Üz. Hacıbəyovun belə bir fikrini irəli sürür: “Mənim üçün və eləcə də Azərbaycan operası üçün Slavinskinin və Şatkovsinin simfonik orkestri və yəhudi xor qruppasının ifaçılarının köməyinin böyük rolu oldu” lakin yalnız bunlarla milli xor mədəniyyətinin problemlərini həll etmək mümkün deyildi. Musiqi mədəniyyətinin müvəffəqiyyətli inkişafı həmişə peşəkar təhsil ilə əlaqədardır.

1922-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən xorla oxuma fənni Bakı Musiqi Akademiyasının və Azərbaycan Türk Musiqi Məktəbinin tədrisinə daxil edilmişdir. 

Ü. Hacıbəyov 1926-cı ildə Azərbaycan Dövlət Koservatoriyasında ilk çoxsəsli Azərbaycan xoru yaratdı. Bu kollektiviun fəaliyyəti çox sürmür. Yalnız 10 ildən sonra 1936-cı ildə,  Hacıbəyov arzusuna nail olur. O, M. Maqomayev adına Azərbaycan filarmoniyasında vokal sahədə bacarıqlı, lakin xüsusi hazırlıqlı olmayan gənclərdən ibarət ilk Azərbaycan Dövlət xor kollektivi yaradır.