20 yanvar faciesi haqqında melumat
Azərbaycanda və bütün türk coğrafiyasında hələ də təzəliyini saxlayan və tarixə “Qara Yanvar” adı ilə yazılan qırğın Sovet İttifaqının əsarətindən sonra müstəqilliyə aparan prosesdə mühüm dönüş nöqtəsidir. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Azərbaycan SSR-in paytaxtı Bakıya daxil olan Sovet Ordusunun törətdiyi qırğın böyük iztirablara səbəb oldu. 30-cu ilinə qədəm qoyan Yanvar Bakı qırğını zamanı həlak olanlar bütün türk coğrafiyasında rəhmətlə anılır.
Qara Yanvar, Qara Şənbə və ya 20 Yanvar faciəsi — 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Sovet Ordusunun Azərbaycan SSR-in paytaxtı Bakıya daxil olması zamanı baş vermiş qırğındır.
Arxa plan
Bu qırğın “Qara Yanvar” adlanır və əsas səbəb Ermənistan SSR-in tələbləri ilə bağlıdır. Böyük bir azərbaycanlı kütləsi ermənilərin artan torpaq tələblərinə reaksiya verib, “Ermənilər çölə” şüarları ilə yürüşlər təşkil ediblər.
Buna cavab olaraq Ermənistanda yaşayan çoxlu azərbaycanlı qovulub.
20 yanvar faciesi haqqında melumat
Qanlı Yanvar hadisələri Sovet İttifaqının dağılmasını sürətləndirdi və azərbaycanlılarda müstəqillik şüurunu alovlandırdı. Hadisələrin əsasını Qarabağ problemi təşkil edirdi.
Ermənilər 1980-ci illərin sonlarında Qarabağın Azərbaycandan ayrılması istiqamətində fəaliyyətlərini artırdılar və 1989-cu ilin dekabrında Ermənistan Sovet Respublikasının Ali Soveti Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etdi.
Bu qərara azərbaycanlılar reaksiya verdi və Bakıda yüz minlərlə insanın iştirak etdiyi mitinqlər keçirildi. Ermənilərin və sovet administrasiyasının artan torpaq tələblərinə münasibət bildirmək üçün insanlar Bakının Azadlıq meydanına axışırdılar.
Davamlı mitinqlər sovet idarəsini əsəbiləşdirir və Bakıya qoşun yeritmək qərarı verilir. Camaat şəhərin və Bakıdakı hərbi hissələrin giriş yollarını bağlayır.
Birincisi, 1990-cı il yanvarın 19-da Azərbaycan televiziyasının enerji təchizatçısı sovet kəşfiyyatı tərəfindən partladıldı. Axşam saatlarında 26 min nəfərlik sovet ordusu zirehli texnika ilə 5 istiqamətdən Bakıya daxil oldu.
Sovet ordusu onların qarşısını almağa çalışan silahsız dinc əhalinin üzərinə güllə yağdıraraq şəhərə çatmışdı. Tanklar və ağır zirehli texnika insanların üzərinə sürülüb, təcili yardım maşınları və sərnişin avtobusları atəşə tutulub.
Həmin gecə Bakıda 130 dinc sakin həyatını itirdi.
Sovet ordusu qırğınlarını Neftçala və Lənkəran kimi digər vilayətlərdə də davam etdirmiş, ümumilikdə 147 dinc azərbaycanlı 20 Yanvar qırğınının qurbanı olmuşdur. Hadisələrdə 744 nəfər yaralanıb, 400-ə yaxın insan sovet ordusu tərəfindən saxlanılıb.
Sovet rəhbərliyi Bakıda fövqəladə vəziyyət elan etsə də, şəhər tamamilə sovet ordusu tərəfindən nəzarətə götürülsə də, xalq yenidən küçələrə axışıb və şəhidlərin dəfn edilməsinə başlanılıb.
Şəhidlərin cənazələri 1918-ci il martın 31-də ermənilərin hücumları nəticəsində həyatını itirmiş azərbaycanlıların cəsədlərinin dəfn edildiyi, sonralar Sovet İttifaqı dövründə parka çevrilən “Dağüstü Park” da dəfn edilib. Meyitlər Azadlıq meydanında toplanaraq insanların çiyinlərində dəfn edilib, daha sonra Şəhidlər Hiyabanı adlanan şəhid məzarlığına gətirilərək yan-yana dəfn edilib. Dəfn mərasimlərində 1 milyona yaxın insan iştirak edib.
Qanlı Yanvar qırğını azərbaycanlıların sovet idarəçiliyinə inamını tamamilə sarsıtdı və ölkənin müstəqilliyinə aparan proses başladı.
“Yüzlərlə şəhidimizi itirsək, qazi olsaq da, müstəqilliyimizə nail olduq”.
20 Yanvar Soyqırımının şahidlərindən olan 56 yaşlı Mehman Məmmədov həmin günlərdə yaşadıqlarını danışıb.
Məmmədov bildirib ki, bütün azərbaycanlılar kimi o da 1989-cu ilin sonlarından müstəqillik mitinqlərində iştirak edib.
Məmmədov 33 il əvvəl yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə küçələrdə olduğunu və sovet ordusunun şəhərə girməsinə mane olmaq istədiklərini bildirərək, “Biz gözləmirdik ki, əsgərlər bizə silah tuşlayıb atəş açacaqlar, çünki biz eyni ölkənin vətəndaşıydıq. Mən də sovet ordusunda hərbi xidmət keçmişəm”. dedi.
Mitinqlərdə dinc əhalinin müstəqillik və azadlıq tələb etdiyini açıqlayan Məmmədov həmin gecə başına gələnləri belə ifadə edib:
“Əvvəlcə məşəl atdılar, sonra dinc əhaliyə atəş açıblar. Yanımda olan insanlar qan içində yerə yıxıldılar. İki yaralını yolda tapdığım yük maşınına mindirib xəstəxanaya aparmaq istədim. Özümü itirdim. Səhv yolla sovet əsgərlərinə tərəf getdim. Maşına güllə yağdırdılar. Güllələr yağış kimi yağırdı. Əsgərlərə yaxınlaşanda maşına qumbara atdılar. Mən yaralandım və huşumu itirdim. Gözlərimi xəstəxanada açdım.Orada əməliyyat olundum. 20 Yanvar Azərbaycanın müstəqilliyi üçün dönüş nöqtəsi oldu. Baxmayaraq ki, yüzlərlə şəhidimizi itirdik və qazi olduq. Biz müstəqilliyimizi qazandıq”.
Bakıda fövqəladə vəziyyət elan olundu, amma ictimaiyyətin bundan xəbəri yox idi
Sovet administrasiyası yanvarın 19-da gecə saat 12:00-da Bakıda fövqəladə vəziyyət elan etdi. Lakin fövqəladə vəziyyətin ictimaiyyətə çatdırılmasından 5 saat əvvəl bütün Azərbaycanı televiziya və radio yayımı ilə təmin edən Böyük Qalada mənşəyi məlum olmayan partlayışlar baş verdi, televiziya/radio verilişləri kəsildi. İctimaiyyət fövqəladə vəziyyətin elan olunduğunu öyrənə bilmədi.
Fövqəladə vəziyyətin açıq elan edildiyi vaxta qədər hərbçilər artıq 82 nəfəri vəhşicəsinə öldürmüş, 20 nəfəri isə ölümcül yaralamışdılar. Qırğından sonra – yəni 1990-cı il yanvarın 20-də səhər saat 05:30-da Bakı şəhər komandiri V.Dubinyak fövqəladə vəziyyətin elan edilməsi barədə rəsmi məlumat yayıb. Lakin yanvarın 20-də saat 00:00-da başlayan hərbi əməliyyatlarda müxtəlif təyinatlı tanklardan və zirehli döyüş maşınlarından istifadə olunub, Xəzər Dəniz Donanmasının gəmiləri şəhərə enib. Fövqəladə vəziyyətin elan edilməsindən sonra yanvarın 20-də və ondan sonrakı günlərdə Bakıda 21 nəfər qətlə yetirilib.
Yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet ordusunun tankları 5 istiqamətdən Bakıya daxil oldu. Tanklar şəhərə doğru irəliləyərək onları dayandırmağa çalışan insanları öldürdülər.
Binə — Qala marşrutu
Sovet qoşunlarının Binə-Qala yolu ilə hərəkəti 1990-cı il yanvarın 19-u saat 22:00 radələrində başlayıb. Azərbaycan xalqı ilk qurbanlarını da elə Binə-Qala yolunda verib. Həmin istiqamətdən Bakıya doğru hərəkət edən qoşunların qarşısını keçmiş “Komsomol” dairəsində dinc əhalinin barrikadası kəsib. Gecə saat təqribən 11 radələrində barrikadanı yaran qoşun “Komsomol” dairəsində təcili yardım maşınlarına da atəş açıb. Təcili yardım maşınında olan həkim Aleksandr Marxevka yaralılara tibbi yardım göstərmək istəyərkən həlak olub
Azərbaycan müstəqillik yolundadır
Qara Yanvar Azərbaycan xalqının səbrinin sonu oldu. Azərbaycanlılar artıq sovet administrasiyasına etibar etmirdilər.
Azərbaycanın müstəqilliyinə gedən yolda mühüm addımlar atıldı.
1991-ci ilə qədər Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini elan etmək istəyirdi.
1991-ci il fevralın 5-də ölkə “Azərbaycan Respublikası” adlandırıldı.
Azərbaycan 1991-ci il avqustun 30-da müstəqilliyini elan etdikdən sonra Ermənistan Dağlıq Qarabağa iddia edib. Bunun üstündə etnik münaqişələr yarandı.
Azərbaycanlılar sonuncu dəfə 1991-ci il oktyabrın 18-də müstəqilliklərini elan ediblər.
Faciə ilə bağlı ilk rəsmi etirazı ulu öndər Heydər Əliyev etdi. Sovet hakimiyyətinin bu hərəkətinə heç bir təhlükədən qorxmadan etiraz edən Ümummilli Lider Azərbaycan xalqının başına gətirilən qanlı faciəyə ilk siyasi-hüquqi qiymət verdi. Ulu öndərin təşəbbüsü və göstərişi ilə 1994-cü il martın 29-da Milli Məclis “1990-cı il yanvarın 20-də Bakıda baş vermiş faciəli hadisələrlə bağlı” Qərar qəbul etdi. Dövrün mürəkkəbliyinə baxmayaraq, ümummilli lider Heydər Əliyev də 20 Yanvar faciəsinin səbəbləri və günahkarlarının araşdırılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi və nəticədə faktlar üzə çıxdı. Beləliklə, 20 Yanvar faciəsi məhz Ulu Öndər Heydər Əliyevin prinsipial və ardıcıl mübarizəsindən sonra öz hüquqi və siyasi bəhrəsini verdi.
Ulu öndərin dəyərli davamçısı olan Prezident İlham Əliyev bu gün 20 Yanvar şəhidlərinin xatirəsinin ehtiramla yad edilməsinə, şəhid ailələrinin sosial problemlərinin həllinə önəm verir, onun humanitar siyasətini davam etdirir.