Ana dilimiz haqqında məlumat
Üçüncü minilliyin əvvəlində dünya çox sürətli dəyişiklik və inkişaf yaşayır. Dünya sözün əsl mənasında xalqlar arasında mübarizə səhnəsidir. Bu mübarizədə bəzi xalqlar bir araya gələrək ümumi mədəni dəyərlərə əsaslanan ittifaqlar yaradırlar: Avropa Birliyi, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Amerika Birləşmiş Ştatları kimi. Bu birliklərin ən tipik nümunəsi Avropa İttifaqıdır. Başlanğıcda iqtisadi həmrəylik kimi ortaya çıxan bu icma zamanla vahid valyutanın istifadəsinə, sərhədlərin qaldırılmasına və bir çox başqa mədəni ortaqlığa doğru irəliləmişdir.
Çox güman ki, belə birliklər bir müddət sonra ortaq dilə doğru addımlar atacaqlar. İnkişaf etmiş ölkələr üçün onların dili həm ünsiyyət vasitəsidir, həm istehsal etdikləri malları bazara çıxarmaq üçün kommersiya vasitəsidir, həm də öz dillərini məcburi şəkildə öyrətməklə əldə etdikləri əziyyətsiz gəlir mənbəyidir. İndi hamıya məlumdur ki, müasir müstəmləkəçiliyin ən güclü alətlərindən biri dildir.
Ana dilimiz haqqinda melumat
“Ana dili” anlayışında “ana” sözü “ana” mənasında deyil, əsas, ilkin, mənbə, əsas mənalarında işlənir. “Doğma dil” anlayışında “başqa dilləri ehtiva edən mənbə dil” və “birdən çox dilin mənşəyini təşkil edən dil” kimi təriflər verilə bilər.
Ana dili hər bir insanın həyatında mövcud olan və əvəzedilməz yeri olan təməl dildir. Bu mənada ana dili uşaq üçün ailə həyatının, mədəniyyətinin və adət-ənənələrinin böyük və vacib hissəsidir.
Doğma dil insanın şəxsiyyətinin bir hissəsidir. İnsanlar öz ailələrini, mədəniyyətlərini və yaşadıqları cəmiyyəti ana dili ilə müəyyən edirlər.
“Ana dili” anlayışında ana sözü bilavasitə ana ilə bağlıdır və insanın öz ailəsindən öyrəndiyi dil deməkdir. Ana dili, uşağın anasından, valideynlərindən, ailəsindən, sosial mühitindən, dil-mədəni birliyindən şüurlu öyrənmə mərhələsi olmadan ən yaxşı öyrəndiyi, istifadə etdiyi və mənimsədiyi dildir. Doğuşdan başlayan ana dilini öyrənmək və mənimsəmək uşaqlıq dövründə formalaşır. Ana dili insanın ilk dilidir və dünyanı dərk etməyə, anlamağa və onunla ünsiyyət qurmağa kömək edir.
Ana dilimizin əhəmiyyəti
Ana dili insanların ünsiyyət qurması, fikirlərini ifadə etməsi və onları anlamlandırması üçün ən əsas vasitədir. İnsanlar dünyanı bir-biri ilə danışmaq, yazmaq və ünsiyyət qurmaqla, öz fikirlərini və hisslərini ana dili ilə ifadə etmək və anlamlandırmaq yolu ilə dərk edirlər. Onlar öz ana dillərində öyrəndikləri məlumatları daha yaxşı başa düşə və digər xarici dilləri daha asan öyrənə bilərlər. Ana dili o cəmiyyətin mədəniyyəti, tarixi, adət-ənənələri və mədəni dəyərləri haqqında çoxlu məlumat verməklə cəmiyyətin qorunmasına kömək edir.
Bu məqamda ana dilinin əhəmiyyəti ortaya çıxır. Xarici dil öyrənərkən ana dilini itirmək uşağın şəxsiyyət duyğusuna da təsir edə bilər.
Erkən yaşda eyni vaxtda iki dili öyrənmə prosesində ana dilini unutmamaq üçün uşağa ana dilindən valideynlərlə birgə fəaliyyətdə, uşağın isə ana dilindən istifadə etməkdə səy göstərməsi təşviq edilməlidir. Ana dilinin əhəmiyyəti baxımından uşağın ana dilinin qorunub saxlanması valideynlərlə məşğul olmaq, oxumaq, oyunlar və hobbi saatları ilə mümkündür. Bununla da uşağın öz ana dilinə bağlılığı təmin olunmalı və gücləndirilməlidir.
“Qrammatika terminləri lüğəti”ndə “insanın doğulub boya-başa çatdığı ailədən və mənsub olduğu sosial mühitdən əldə etdiyi, özü ilə cəmiyyət arasındakı münasibətlərdə ən möhkəm bağı təşkil edən dil” kimi tərif edilir.”
“Qrammatika terminləri lüğəti” bunu “insanın əvvəlcə anasından və digər ailə üzvlərindən, sonra isə yaşadığı sosial mühitdən aldığı, özü ilə cəmiyyət arasında ünsiyyətə şərait yaradan dil” kimi tərif verir.
Dilin funksiyası nədir?
Dil və nitq qabiliyyəti insana yaradılışı ilə verilmiş və onu digər canlılardan üstün edən ən mühüm xüsusiyyətlərdəndir. İnsan adlanan bu canlı növünün ən üstün xüsusiyyəti düşünmə və düşünmə qabiliyyətidir. Dil və düşüncə əlaqəsi əsrlər boyu araşdırılan bir mövzudur. Bəzi dilçilərin fikrincə, dil düşüncə evidir. Başqa sözlə, düşüncə ancaq dil vasitəsilə formalaşır və dil sayəsində xarici aləmə keçir. Nisbətən yeni baxışa görə, ad və anlayışlar olmadan düşüncə yarana bilməz. Görünür, insanı insan edən bu iki əsas xüsusiyyət bir-biri ilə sıx bağlıdır.
Dil insana düşüncələr yarada bilmək, düşüncələrini ifadə etmək, biliklərə yiyələnmək, keçmişini xatırlamaq, gününü yaşamaq, gələcəyini istiqamətləndirmək, şəxsiyyətini əldə etmək, həyatını davam etdirmək kimi bir çox cəhətdən kömək edir. Bu baxımdan dil daha fərdidir. Çünki, şəxsiyyətimiz qismən dilimiz vasitəsilə əldə edilir, şəxsiyyətimiz əslində dilimizdə gizlənir. Dil bizim fərdi və milli şəxsiyyətimizi və kimliyimizi təcəssüm etdirir. Dil həyatın hər mərhələsini əhatə edən geniş bir dünyadır və biz hər zaman onun içində yaşayırıq. Bir sözlə, dil əslində həyatın özüdür.
İnsanlar məcburi və qrup halında yaşamağa ehtiyacı olan bir növdür. Heç bir insan tək yaşaya bilməz. İnsanların bir yerdə yaşaması üçün onların bəzi ümumi xüsusiyyətləri olmalıdır. Dil insanları bir araya gətirən və onlar arasında ümumi emosional bağlar yaradan vasitələrdən biridir. Dilin insanlar arasında ünsiyyət yaratması onun çox kiçik bir tərəfini təmsil edir. Dil heç vaxt mexaniki deyil, emosional ünsiyyət vasitəsidir. Dilin əsas funksiyası insanlar arasında təbii, emosional və mənəvi bağlar yaratmaqdır.
Beləliklə, dillər insan toplumlarını bir-birinə yaxınlaşdıraraq “millət” adlı ictimai institutun formalaşmasına zəmin yaradır. Bu baxımdan dil milləti təşkil edən fərdlər arasında birləşdirici element kimi çıxış edir. Duyğular, düşüncələr, xəyallar və ən əsası xarici dünyanı qavramaq baxımından onları bir-birinə yaxınlaşdırır. Dil sayəsində ortaq hissləri, düşüncələri, idealları olan fərdlər arasında da ümumi şüur formalaşır. Bu şüur fərdi şüurdan çox-çox kənarda olan milli şüurdur. Milli şüur isə bir milləti yaşadan, keçmişini xatırladan, dəyərlərini bu günə daşıyan, bu gününü ən yaxşı şəkildə yaşadan, gələcəyə istiqamət verən hərəkatların bütünüdür. bütün bunları əhatə edir.
Ana dilini gücləndirmək üçün tətbiq edilə bilən strategiyalar
Ana dilini gücləndirmək üçün tətbiq oluna biləcək bir çox strategiya var.
Ana dilini gücləndirmək üçün uşaqla mümkün qədər ana dilindən düzgün istifadə edərək danışmaq lazımdır. Uşaqla ana dilində danışmaq ona ən yaxşı ana dili modelini verir. Ana dilini gücləndirmək üçün fikirləri mümkün qədər təsviri və aydın ifadə etmək lazımdır. Ailələrin uşaqları ilə tez-tez söhbət etməsi dil öyrənməkdə təsirli bir üsuldur və uşaqlarla güclü şifahi ünsiyyət onların ana dilinin inkişafına böyük töhfə verir.
Ana dilinizdə danışmağı məşq etmək uşaqlara lüğət ehtiyatlarını genişləndirməyə, qrammatik qaydaları öyrənməyə və tələffüzü yaxşılaşdırmağa kömək edir. Ona görə də valideynlərə tövsiyə olunur ki, gün ərzində uşaqları ilə mütəmadi olaraq danışsınlar.
Dil oyunları həm də uşaqların dil bacarıqlarını əyləncəli şəkildə inkişaf etdirməyə və ana dilini təkmilləşdirməyə kömək edir. Uşaq qafiyələrini öyrənmək və onları səhvsiz söyləyə bilmək, ana dilində ənənəvi mahnılar oxumaq, söz tapmacalarının həlli kimi fəaliyyətlər uşaqların lüğət biliklərini və tələffüzlərini təkmilləşdirməyə kömək edir.
Ana dilini gücləndirmək üçün uşaqlarla nağılların hazırlanması fəaliyyətləri uşaqlara anlama və ifadə bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir. Uşaqlarla nağıl oxumaq və ya nağıl danışmaq dil bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün təsirli bir üsuldur.
Uşaq kitabları, kartlar və flash kartlar kimi dil öyrənmə materialları da ana dilinin inkişafı üçün uyğundur. Bu dil öyrənmə materialları ilə dil öyrənməni daha əyləncəli və effektiv edə bilərsiniz. Söz öyrənmə oyunları oynamaq, söz axtarışı və qrammatik məşqlər etmək kimi dil öyrənmə fəaliyyətləri də uşaqların dil bacarıqlarının inkişafında təsirli olur.
Uşaqlar ibtidai məktəb oxu və yazı yaşına çatdıqda, onların ana dilində oxuma və yazma bacarıqları onların ana dili bacarıqlarının inkişafında mühüm rol oynayır, çünki bu, onlara dilin struktur xüsusiyyətlərini anlamağa kömək edəcəkdir. Dil öyrənməkdə dil öyrənmə mühiti də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Uşaqlar dil öyrənmək üçün əlverişli mühitdə böyüməlidirlər.
Azərbaycan dili Azərbaycan millətinin dilidir
Dilin fərdə verdiyi ikinci töhfə isə onu dünyada tənha varlıq olmaqdan xilas etməsi və bir çox cəhətdən ona bənzəyən insanlarla birlikdə yaşamaq imkanı verməsidir. Milli zövqə, milli hərəkət tərzinə, milli perspektivə ancaq dilin bu birləşdirici və qaynaşdırıcı təsiri ilə nail olmaq olar. Dilini bilmədiyimiz insanlarla heç bir üsulla ünsiyyət qurmaq mümkündür. Bu razılaşma çox vaxt mexaniki ünsiyyətdən daha irəli getməyəcək. Çünki dillər fərdlər arasında emosional bağlar və emosional ünsiyyət yaratmaqla öz əsas funksiyasını ortaya qoyur.
Bu gün dillərin funksiyası əvvəlkindən daha aydındır. Yuxarıda sadaladığımız kimi, dillər həm şəxsən, həm də milli olaraq gündən-günə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. İndiki vaxtda insanın hansı millətə mənsub olduğunu müəyyən edən amillərdən biri də danışdığı ana dilidir. Əvvəllər insanın hansı millətdən olduğunu anlamaq üçün ilk növbədə xarici görünüşünə, geyiminə baxardılar. Sürətlə qloballaşan və birləşən dünyada bu tədbirlər artıq kifayət etmir. Danışılan ana dili hər bir xalqa mənsub olmağın müəyyənedici amili ola bilər. Məsələyə öz prizmadan baxsaq, türk millətinə mənsub olmağın tələblərindən biri də, şübhəsiz, türkcə danışmaqdır.
Dilimizin bugünki vəziyyəti
Gənclərin əhəmiyyətli bir hissəsi təhsil sistemindən qaynaqlanan tənbəllik və laqeydlik səbəbindən dil kimi fənlərdən uzaqdır. Mobil telefonlar və internet şəbəkələri icad ediləndən bəri gənclər sevgililərinə məktub yazmırlar, amma sevdiklərinə göndərdikləri mesajların özlərinin olmasını arzulayıram. Naməlum sahiblərlə çoxlu mesajlar göndərilir. Əslində bu məsələdə gəncləri qınamaq düzgün deyil. Böyüklər onları bu vəziyyətə gətiriblər. Məgər biz “azadlıq” adı ilə gənclərə məsuliyyətsizlik, diqqətsizlik anladıb, aşılamadıqmı?
Ana dilimiz müqəddəsdir, doğmadır anamız kimi, Vətənimiz kimi. Qürurumuz, fəxrimizdir dilimiz. Nəsimilər, Füzulilər, Xətailər, Zərdabilər, Vaqiflər, Vidadilər, Sabirlər, Müşfiqlərin dilidir Azərbaycan dili.
Ümummilli Liderimizin həyata keçirdiyi Ana dili siyasətini bu gün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev uğurla davam etdirir. Latın qrafikasında kütləvi nəşrlərin hazırlanması bunun parlaq göstəricisidir. Dövlət başçısı İlham Əliyev doğma ana dilimizə, milli adət-ənənələrimizə, qədim mədəniyyətimizə böyük həssaslıqla yanaşır.
Digər sahələrdə olduğu kimi, ana dilimizin inkişafında, onun dövlət dili olaraq yüksək mərtəbəyə qaldırılmasında ulu öndər Heydər Əliyevin misilsiz xidmətləri olmuşdur. Heydər Əliyev ölkəmizin müstəqilliyinin ilk günlərindən ana dili ilə bağlı dövlət siyasətinin təməlini qoyub. Azərbaycan dilinin inkişafı ilə əlaqədar müntəzəm olaraq fərman və sərəncamlar imzalayıb. Elə məhz ümummilli liderimizin apardığı məqsədyönlü və düşünülmüş siyasətin nəticəsidir ki, 1995-ci ildə ilk milli Konstitusiyamıza Azərbaycan dili dövlət dili kimi daxil edilib.
Ulu öndər Heydər Əliyev həmçinin ana dilimizin tarixi keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini də daim diqqət mərkəzində saxlamış və bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Bu tədbirlər sırasında “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci il tarixli Fərman xüsusi yer tutur.
Fərmanda həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin yığcam təhlili verilir.
Ana dilimizdə yadlaşma
Dildə yadlaşmanın səbəblərinə nəzər saldıqda çox fərqli nəticələrlə qarşılaşırıq. Hər şeydən əvvəl təsirləndiyimiz xarici dilləri yaşadığımız coğrafiya, dövlətlər arasındakı münasibətlər, din və sivilizasiya əlaqələri, ticarət və tarixi şərait müəyyən edir. Bunlara başqa səbəbləri də əlavə etmək olar.
Əcnəbilərə olan bu maraq biz güclü olanda bizə çox zərər vermədi. Biz zəif olanda problemlər yaranır. Türk tarixi boyunca bütövlükdə zəiflədiyimiz ən mühüm dövr 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəlləridir. Həmin dövrlərdə bütün düşmənlərimiz əlbir olaraq bizə qarşı çıxdılar. Bu hücum top və tüfənglə həyata keçirilərkən, biz də mədəni bombardmana məruz qaldıq.
Həll yolları
Dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələrində ana dilini düzgün öyrətməyin ən etibarlı yolu təhsildir. Ana dili ilkin olaraq anadan və mühitdən öyrənilsə də, məktəb mühitində əsl formasını tapır. Sahəsində asılı olmayaraq vətənini, millətini sevən hər bir pedaqoqun birinci və əsas vəzifəsi övladlarımızı ana dilimizə həssaslıqla tərbiyə etməkdir. Ana dilimizi düzgün və gözəl öyrətmək övladlarımızı daha da uğurlu edəcək, sosial inkişafımıza töhfə verəcək. Təhsil işçiləri, gəlin əl-ələ verib dilimizi, kimliyimizi qoruyaq!
Fərdi və milli əhəmiyyətinə görə dil heç vaxt başqa məqsədlər üçün istifadə edilməməlidir. Dilimiz milli bütövlüyümüz və gələcəyimiz üçün diqqətlə düşünülməlidir. Dilin fərdi və sosial funksiyasına çox fikir verilməlidir. Onlar heç vaxt yerli danışıq dillərinin ölkənin bölünməsini qanuniləşdirəcək şəkildə təhsil və yayım dili olmasını müdafiə etməməlidirlər. Heç vaxt günahsız insan haqqı kimi görünən, əslində bizi parçalamaq və sözdə fərqliliklərimizi öz əlimizlə qeydə almaq məqsədi daşıyan belə bir tələyə düşməməliyik.
Əziz gənclər! Gələcək sənə məxsusdur. Gələcəyimizi təmin etmək, görkəmli nailiyyətlər əldə etmək, xalqlar arenasında şərəfli yerimizi qorumaq üçün dilimizi ən gözəl formada öyrənməyə çalışaq! Dilimizin incəliklərini öyrənmək üçün saf və parlaq zəkanızdan istifadə etməyi tövsiyə edirəm. Bunun üçün ədəbiyyatımızın və dünya ədəbiyyatının ən görkəmli nümunələrini oxuyun. Gənclər, dilimizi, kimliyimizi, gələcəyimizi qoruyaq!
Qloballaşan dünyamızda Azərbaycan dilinin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi bu günümüzün ən zəruri məsələlərindən, ən vacib reallıqlarındandır. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dili 50 milyondan artıq soydaşımızı bir-biriylə birləşdirən və onları biri-biriylə doğmalaşdıran atributdur.
Uşaqlara ana dilində kitab oxumağın nə faydası var?
Ana dilində kitab oxumağın faydaları danılmazdır. Ana dili öz azad, obyektiv və tənqidi düşüncə tərzinə malik olmaq deməkdir.
Kitablar lüğəti genişləndirmək üçün əla mənbədir. Oxumaq yeni sözləri öyrənməyə və istifadə etməyə kömək edir. Uşaqlara ana dilində kitab oxumaq onların lüğət ehtiyatını zənginləşdirir. Oxuma vərdişi, fərdlərin oxumağı öyrəndikdən sonra bunu zövqlə edə bilmələri üçün əldə etməli olduğu çox vacib bir bacarıqdır.
Kitablar qrammatik qaydaları öyrənməyə kömək etməklə yanaşı, qrammatik bacarıqların inkişafına da kömək edir. Mütaliə vərdişini kiçik yaşlarından əldə edən uşaqların söz ehtiyatı və buna uyğun olaraq təfəkkür qabiliyyətləri artır. Düşünmə qabiliyyəti artdıqca danışma, dinləmə və zəka faktorları da inkişaf edir və artır.
Oxuyarkən cümlə strukturları, söz seçimi və qrammatik qaydalar haqqında daha çox məlumat əldə edilir, beləliklə, yeni sözlər, tələffüzlər, cümlə strukturları və söz seçimi uşaqların gənc şüurunda daha yaxşı qurulur. Fərqli düşüncələri, fərqli həyat tərzlərini, fərqli mədəniyyətləri və adət-ənənələri başa düşmək və izah etmək, həmçinin mədəni şüurun artırılması və müxtəlif mədəniyyətlər haqqında məlumat əldə etmək üçün mükəmməldir. Bu mənada uşaqlara kitablar və nağıllar oxumaq; dinləmə, düşünmə, dil və oxu bacarıqlarının inkişafına kömək edir.
İnsanın ana dilində kitab oxuması onun tələffüz və vurğu kimi dil bacarıqlarını təkmilləşdirir. Başqa sözlə, həm oxucunun, həm də dinləyicinin nitq bacarıqlarını təkmilləşdirməyə kömək edir. Koqnitiv inkişafa töhfə verən ana dilində kitab oxumaq uşaqların təfəkkür, təxəyyül və problem həll etmə bacarıqlarını artırır. Uşaqların erkən kitablarla tanış olması onların gələcək illərinə də təsir edir. Bu mənada valideynlər övladlarının mütaliə vərdişlərində qabaqcıl və bələdçi olmalı, onlara nümunə olmalıdırlar. Onlar oxu vaxtları yaratmalı, oxunan kitablar və onların müəllifləri haqqında söhbət etməlidirlər.
