Bextiyar Vahabzade haqqinda melumat 

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında milli istiqlal ideyası Azərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə ilk növbədə qüdrətli, lirik şairdir. İnsan qəlbinin dərinliklərini, həyatın incə məqamlarını şeirdə, ən səmimi dildə, özünəməxsus poetik alətlərlə əks etdirmək Bəxtiyar Vahabzadə lirikasının özünəməxsus xüsusiyyətlərindən xəbər verir.  Görkəmli şairin lirikası yaşayan, düşünən həssas insanın qəlbinin poetik əksi, ürəyi çırpınması kimi səslənir. Bəxtiyar Vahabzadənin ən yaxşı lirik şeirləri həssaslıqdan, aydın fikir vəhdətindən yaranıb.  Yaradıcılığının bütün mərhələlərində o, zəngin ənənələri ilə Azərbaycan lirikasını orijinal lirik şeirlərlə bəzəmişdir. 1950-ci illərdə qələmə alınan “Gəlir” rədif poeması üzərindən 60 il keçməsinə baxmayaraq, bu gün də milli poeziyanın nadir nümunəsidir.

Bextiyar Vahabzade haqqinda melumat 

Ana dili adlanır bizim ilk dərsliyimiz.

Bu dil bizim ruhumuz,

Eşqimiz, amalımızdır,

Bu dil bir-birimizlə

Əhdi-peymanımızdır…

Vətəndaş filosof şair kimi sosial-fəlsəfi lirikaya üstünlük verildiyi illərdə də Bəxtiyar Vahabzadə yüngül, zərif ruhlu şeirlər yazmaq ənənəsinə sadiq qalıb. XX. 19-cu əsrin 60-cı illərində yazılmış “Dodaqda gəz”, “Biri sən, o biri mən”, “Behanəm” şeirləri, 70-80-ci illərdə illərdə qələmə alınan “Kəpənək”, “İnsan səmadakı ay kimidir”, “Küsəndə” kimi poetik nümunələr təkcə yazıldığı dövrün deyil, ümumilikdə Azərbaycan lirikası nümunələridir. Yaxud, son əsrlərdə müstəqilliyin inkişafı uğrunda mübarizə zamanı yaranmış “Ömür qatarı”, “Aldanmaq istəyirəm”, “Sənin yoxluğunda”, “O borcludur” və s. əsr və yeni əsrin əvvəlləri lirik şeirlər xalq şairinin qəlbinin dərinliklərindəki lirikanın sonsuzluğunu, tükənməzliyini əks etdirir. Bu şeirlərin əksəriyyətinə Azərbaycanın tanınmış bəstəkarlarının mahnı yazması bu poetik nümunələrdəki lirika, ahəng və məhəbbətin asanlıqla musiqiyə çevrilməsi ilə bağlıdır. Bəxtiyar Vahabzadənin şeirlərində insan həyatının belə məqamları lirikanın mövzusuna çevrilir və bu məqamların aydın şəkildə təqdim olunması zəruri mövzuların mənası ilə nəticələnir. Yəni Bəxtiyar Vahabzadə sosial-fəlsəfi fikirləri sırf lirik şeirlərlə əks etdirə bilən şairdir. Bəxtiyar Vahabzadənin şeirlərinin bu xüsusiyyətini özündə əks etdirən “Tənhalıq” (Tənhalıq) şeirinin lirik şeir, yoxsa fəlsəfi şeir olduğunu söyləmək çox çətindir. 

Sosial-fəlsəfi fikirləri lirik şeirlərində əks etdirmək bacarığı Bəxtiyar Vahabzadəni 20-ci əsr Azərbaycan vətəndaşlığı lirikasının əsas banilərindən birinə çevirmişdir. Xalq şairinin milli istiqlal düşüncələrindən qaynaqlanan ictimai-fəlsəfi şeirlərinin mükəmməl bir qrupunu xalq şairinin vətəndaşlıq lirikası təşkil edirdi.  Bəxtiyar Vahabzadə ən yeni Azərbaycan milli istiqlal ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən biri kimi böyük şöhrət qazanmışdır.

Məlum olduğu kimi, böyük ədəbiyyat həmişə böyük müstəqilliyə xidmət etmişdir.  Beləliklə, 20-ci əsrdə milli azadlıq mənasında istiqlal ədəbiyyatı yarandı. Fikrimizcə, görkəmli yazıçı və böyük ictimai xadim Cəlil Məmmətquluzadə  XX əsr Azərbaycanda milli istiqlal ədəbiyyatının qüdrətli qurucusu və rəhbəridir. XIX əsrin əvvəllərində yaşamış Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyov, Ahmet Cavad, Mehemmed Hadi, Almaz Yıldırım Azərbaycan istiqlal ədəbiyyatının yelləncəklərinin başlanğıcında dayanan görkəmli sənətkarlar kimi tariximizdə öz izlərini qoyublar.

Fəaliyyəti 

Çətin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitə baxmayaraq, sovet dövründə Azərbaycanda müstəqillik ədəbiyyatı yaranıb və inkişaf etdirilib. Sovet dövrü Azərbaycan şair və yazıçıları bunun üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmişlər. Çox vaxt bədii ədəbiyyatda azadlıq mövzusu ilə bağlı hadisələri sanki xarici ölkələrdə baş vermiş kimi əks etdirirdilər.  Belə ki, Mirzə İbrahimovun “Madar dastanı” əsərində, xalq şairi Səməd Vurğunun “Zəncinin arzuları” şeirində, xalq şairi Xəlil Rızanın Afrikadan bəhs edən “Afrikanın səsi” poemasında ispan həyatından söz açılır. 

Celil Məmmədquluzadə  “Dəli Yığın” əsərinin mövzusunu Əmiristandan götürdüyünü də söylətib. Halbuki dünyada Əmiristan adlı dövlət yoxdur. Əmiristan dedikdə belə qanunların yox, totalitar rejimin, əmr və fərmanların hökm sürdüyü Sovet İttifaqı, yaxud Sovestan nəzərdə tutulurdu.

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin (1925-2009) sovet dövrünün müstəqillik ideyası onun beynəlxalq mövzularda yazdığı əsərlərində öz əksini tapmışdır.  Bu mənada onun “Latın dili”, “Hayd parkı” kimi şeirləri, xüsusən də 1967-ci ildə bitirdiyi “Təzətlər” poeması xarici ölkələrin həyatından götürülsə də, əslində, bütövlükdə xalqımızın tarixini əks etdirən qiymətli bədii əsərlərdir. Azərbaycan həqiqətləri. Bəxtiyar Vahabzadənin “Latın dili” şeiri, XX əsrdə təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, bütün keçmiş Sovet İttifaqında milli istiqlaliyyətin ən mühüm şərtlərindən biri hesab edilən ana dili uğrunda mübarizədən bəhs edən ən güclü və mükəmməl əsər hesab olunurdu. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında ana dili uğrunda mübarizədə bundan uca zirvə yoxdur.  Öz dilinin təhlükədə olduğu illərdə, 1967-ci ildə Bəxtiyar Vahabzadə canını itirməkdən qorxmayaraq “Latın dili” şeiri ilə Azərbaycan dilini müdafiə etməyə çalışır. “Latın dili” poeması bütün həyatı boyu bu mövzuda düşünən, fikirlərini ən yüksək dərəcədə əks etdirən Bəxtiyar Vahabzadənin bu istiqamətdə yazdığı əsərlərin ən yüksək zirvəsini təşkil edir.  Bəxtiyar Vahabzadənin ana dili uğrunda mübarizəsi Azərbaycan ictimai fikrinə böyük təsir göstərmiş və nəticədə Azərbaycan dilinin təsir və mövqeyini qoruyub saxlamış və təsir etmişdir. Ölkədə hamı, o cümlədən məmurlar, oxucular “latın dili” şeirini Azərbaycan şeiri kimi qəbul edirdi.

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə Vyetnam xalqının azadlıq mübarizəsindən bəhs edən “Təzətlər” əsərində Azərbaycanın istiqlaliyyəti və istiqlalı haqqında fikirlərini aydın şəkildə əks etdirə bilmişdir. Ötən əsrin 60-cı illərində Vyetnam xalqının azadlıq mübarizəsi o vaxt Amerikanın qarşısında duran Sovet İttifaqının mənafe və mənafelərinə uyğun idi. Ona görə də Vyetnam haqqında əsərlər yazmaq ədəbi-ictimai mühitdə istiqamətverici və əsas mövzulardan biri idi. Bəxtiyar Vahabzadə bu fürsətdən istifadə edərək Vyetnam mübarizəsinə əsaslanan azadlıq və istiqlal düşüncələrini “Təzətlər” əsərində əks etdirə bilmişdir. Heç bir ölkəyə, o sıravi Vyetnama bağlı olmayan şair “Təzətlər” əsərində ümumən azadlıq anlayışını açıqlayır və ayrı-ayrı misra və bəndlərdə milli istiqlal fəlsəfəsini işıqlandırır, xalqının azadlığının mənasını açıqlayır və ölkəsini gələcək mübarizəyə hazırlamaq məqsədini bəyan edir. 

Bu baxımdan “Təzətlər” əsəri təkcə Vyetnamda deyil, Bəxtiyar Vahabzadənin öz ölkəsindəki təzadları əks etdirən bədii əsər kimi çox önəmlidir.  “Təzəts” əsərində özünü azad ölkə kimi təqdim edən Sovet İttifaqının ziddiyyətli həyat tərzi müəyyən vasitələrlə nəzərə alınmışdır. Əsərdə Bəxtiyar Vahabzadənin azadlıq ideyalarında heç bir təzat-zidd yox idi.  Beləliklə, şair ötən əsrin 60-cı illərində də çətin şəraitdə öz xalqına azadlıq arzularını çatdıra bilmişdir.

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında ölkəsinin, xalqının tamlığı mövzusu mühüm yer tutur. Bəxtiyar Vahabzadə 50 ildən artıq davam edən yaradıcılığının bütün mərhələlərində bu mövzuya müraciət etmişdir.  Sovet hakimiyyəti illərində o, əsərlərində milli birlik şüurunun formalaşmasına böyük önəm vermişdir. Bu zaman xalq birliyi məsələsi ilk dəfə şeirlərində milli-mənəvi özünüdərk baxımından öz əksini tapmış, milli-mənəvi mənlik haqqında sosialist ideologiyasını beynəlmiləl və beynəlmiləlçilik prinsipinin hökm sürdüyü cəmiyyətə tanıtmışdır. dərk edirdi və hər şeydən əvvəl millətin süni şəkildə aşınmaya məcbur edilməsinin qarşısını alırdı.  Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan ədəbiyyatında dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatovun ümumi sovet ədəbiyyatında gedən “mankurtlaşma” proseslərinə qarşı mübarizəsini həyata keçirmişdir.

Bəxtiyar Vahabzadənin xalqın milli birliyindən bəhs edən əsərləri arasında “Gülüstan” poeması heç şübhəsiz maraqlıdır. Bu, Azərbaycanda yazılan, xalqın tarixi taleyini aydın əks etdirən ilk bədii əsərdir. “Gülüstan” əsərində Azərbaycanın iki yerə bölünməsi mövzusu müəyyən edilmiş, bu tarixi fəlakətə səbəb olan “eynəkli kişi ilə təsbeh bəy”in təmsil etdiyi çar Rusiyası və İran şahı kəskin poetik ifadələrlə ittiham olunur. Əsərdə Gülüstan müqaviləsinin imzalanması ilə Azərbaycanın başına gətirilən fəlakətlər, vəhşiliklər aydın şəkildə öz əksini tapıb:

1959-cu ildə “Gülüstan” poemasının yazılması təkcə Bəxtiyar Vahabzadənin deyil, bütün Azərbaycan ədəbiyyatının uğuru idi.  Sensorun sərt tələblərinə baxmayaraq, “Gülüstan” şeiri 1957-ci ildə “Şəki fəhləsi” qəzetində əyalət mətbuatında, mərkəzdən kənarda çap olunub.  Bu, o dövr Azərbaycan mətbuatının vətəndaş cəsarətinin ifadəsi idi. “Gülüstan” əsəri xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılıq məqsədinin güzgüsüdür. “Gülüstan” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında xalqın tarixi taleyini, milli birliyi, yurdun taleyini müəyyən edən ilk həyəcan nağarası idi. “Gülüstan” əsəri milli birliyə, tamlığa çağırışın ciddi simvolu kimi səslənirdi. Sovet ədəbiyyatında əsl tarixi gerçəklik və milli birlik ədəbiyyatı “Gülüstan” əsərindən başlayır. Bəxtiyar Vahabzadə bu əsəri ilə sovet rejiminin hüdudlarından kənara çıxan ədəbiyyatın yaradılmasının mümkünlüyünü sübut etdi. Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatında Celil Memmedquluzadenin “Anamın kitabı” tragikomediyası və onun “Azərbaycan” məqaləsi və Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeirindən sonra yaradılmış dərin mənalı bir Azərbaycan adıdır.  Bu, Azərbaycan xalqının çar Rusiyasının Gülüstanına ədəbi manifestidir.  Xalq şairləri Xəlil Rzanın “Apardı Satıcı Saranı” və Sabir Rüstəmxanlının “Ömür kitabı” əsərləri “Anamın kitabı”ndan “Gülüstan”a qədər keçən çətin və şərəfli ədəbi yolun uğurlu davamıdır. Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycanın tarixi taleyi ilə bağlı olan Gülüstan məsələsinə qırx ildən sonra qayıdıb.  Xalq şairinin 1999-cu ildə qələmə aldığı “İstiqlal” poeması Gülüstan mövzusunun yeni tarixi mühitdə davamıdır. Mehemmet Çöhrenkanlıya həsr olunmuş bu əsər də 20-ci əsrə aiddir. Azərbaycanın əsrin 90-cı illərində müstəqillik əldə etdikdən sonra dünya azərbaycanlılarının birliyi və həmrəyliyi ilə bağlı emosional düşüncələrini geniş şəkildə əks etdirən bu əsər Bəxtiyar Vahabzadənin Azərbaycanın azadlığı haqqında monoloqu kimi təsir bağışlayır.

Azadlıq!

Azadlıq əldən getdimi… 

Gedər ağızlardan dad da, ləzzət də

Ağıl da, ürək də gülər arzuya.

Azadlıq olmayan bir məmləkətdə.

Həqiqət bir riya, ədalət boya…

Azadlıq olmayan bir məmləkətdə

Düz əyri adlanar, əyri düz olar….

“Azadlıq alınar, yaddan umulmaz”

Bəxtiyar Vahabzadənin azadlıq ideyası baxımından çoxşaxəli fəaliyyətində və yaradıcılığında yeni mərhələ 20-ci əsrə təsadüf edir. Əsrin 80-90-cı illərinə aiddir.  Bu mərhələdə məşhur şair bir tərəfdən mənsub olduğu xalqı, azadlıq ideyasını dərinləşdirmək və təkmilləşdirmək üçün üzərinə düşən vəzifələri ardıcıl və aydın şəkildə yerinə yetirir, digər tərəfdən də, ümummilli liderlik etmək istəyənlərə qarşı mübarizə aparırdı. Azadlıq və demokratiya adı altında ölkədə xaos yaradıb öz maraqları naminə çaşqınlıq və nizamsızlıq yaradırlar.  Onun millət, vətən, azadlıqla bağlı əsərlərində mövzunun hər iki tərəfi öz əksini tapmışdır. Bəxtiyar Vahabzadə məmləkətin, xalqın istiqlaliyyətinin, azadlığının poetik mahiyyətini izah edəndə, azadlıq adı altında yalançı millət qəhrəmanı kimi tanınmaq istəyənlərin əsl simasını üzə çıxarmaq istəyəndə təfəkkürlü şairə bənzəyir. 

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra qan və qurbanlar bahasına əldə edilmiş milli azadlığı qoruyub saxlaya bilməyənlərin, ölkədə iğtişaşlar yaradanların bədii təzahürləri Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında işıqlandırılmışdır.  Doğrudan da, xalq şairinin XX əsrin 90-cı illərində yazdığı şeirlərinin əksəriyyəti bu mövzu ilə bağlıdır.  O, bu istiqamətdə yazdığı silsilə şeirlərlə xalqın gözünü açmağa, kütləvi psixologiyadan qurtulmağa, cəmiyyətdə gedən prosesləri oxuculara dərk etməyə çalışıb.  Vətəndaş şairin bu mövzuda yazdığı xitablı və ünvansız şeirlərində mühüm mövzu azadlığın müdafiəsinə və möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdir. Belə şeirlərdə daha çox ittiham, tənqid, çağırış qeydlərinə rast gəlinir.

Çox vaxt ədəbiyyatda azadlıq prinsipi dövlət və sənətkarın subyekti kimi bir-birinə bağlıdır.  Xüsusən də sovet hakimiyyəti dönəmində azadlıq yollarında vuruşmaq, dövlətlə üz-üzə dayanmaq elə də asan deyildi, sanki başını baltanın altında qoymaq demək idi.  Ə Bu baxımdan Bəxtiyar Vahabzadənin azadlıq ideyasının ilham mənbələri araşdırıldığı kimi, şairin milli azadlıq mübarizəsinin qaynaqları da araşdırılmalıdır. Müşahidələr sübut edir ki, Bəxtiyar Vahabzadənin sovet hakimiyyəti illərində azadlıq ideyaları Azərbaycan dövlətinin dərinliklərində dəstəklənib.  XX əsrin 50-ci illərindən Azərbaycanda yüksək vəzifələrdə çalışan Heydər Əliyev ölkənin təfəkkürlü zehnini, milli düşüncəli alimləri, ədəbiyyat adamlarını sovet təhlükəsindən xilas etmiş, bu cür insanlara açıq və ya gizli dəstək vermişdi. Heydər Əliyevin görünən və görünməyən xidmətləri görkəmli yazıçılar Mirzə İbrahimov, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Xəlil Rza, Sabir Rüstəmxanlı, görkəmli elm xadimləri Ziya Bünyadov, Abbas Zamanov və başqalarının taleyində olmuşdur.  

Beləliklə, Heydər Əliyevin bütün dövlət miqyasında həyata keçirdiyi milli siyasətlə Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında müstəqillik ideyası bir-birini tamamlayırdı.  Bunun nəticəsidir ki, ölkədə milli siyasət bütün aspektləri ilə inkişaf etmiş, milli düşüncə tempinə görə Azərbaycan cəmiyyəti nəinki etnik cəhətdən qohum olan Orta Asiya ölkələrindən yüksəkdir, əksinə, üstünlük verilən dövlətlərlə Ukrayna və Gürcüstanla müqayisə oluna biləcək səviyyəyə çatmışdır. 

Bəxtiyar Vahabzadə türk dünyasına böyük töhfə verib. “Özümüzü kəsən qılınc” dramında müəllif ortaq soydan olan türklərin böyük keçmişinin tarixinə diqqət çəkir. “Özümüzü kəsən qılınc” türk dünyası üçün dərs kitabıdır.  Azərbaycanda və Türkiyədə böyük uğurla səhnəyə qoyulan bu əsər türklüyün ədəbiyyatda birliyə ehtiyacının böyük əksidir.  Onun son əsərlərindən biri olan “Bizi kəsən qılınc” Bəxtiyar Vahabzadənin türk dünyasına vəsiyyətidir.

Bəxtiyar Vahabzadə bir çox şeirlərində və “Şəhidlər” poemasında türk dünyası üçün aktual mövzulardan bəhs etməyi lazım bilmişdir. O, türk dünyasının tarixi taleyindən geniş mənada danışır. Azərbaycan ədəbiyyatında türk dünyasının mənəvi birliyini Bəxtiyar Vahabzadə qədər aydın ifadə edən ikinci şair tapmaq çətindir. Belə məsələlərdə Bəxtiyar Vahabzadə qətiyyən turançı deyil.  Onun türkçülük prinsipində ortaq dövlət deyil, ortaq tale məsələsi ədəbiyyatın gündəminə çevrildi.  Məsələyə ümumbəşəri prizmadan yanaşan Bəxtiyar Vahabzadə türk xalqının mənəvi birliyi, bir-birini dəstəkləməsi məsələlərini Azərbaycanın problemləri kimi dəyərləndirib.

Təltif və mükafatları

• Azərbaycan SSR xalq şairi” fəxri adı
• “Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi” fəxri adı 
• SSRİ Dövlət mükafatı
• Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı
• “Oktyabr inqilabı” ordeni
• “Qırmızı əmək bayrağı” ordeni 
• “Əməkdə fərqlənməyə görə” medalı 
• “Əmək veteranı” medalı
• “İstiqlal” ordeni 
• “Ləyaqət” ordeninin komandor dərəcəsi 
• M. F. Axundov adına ədəbi mükafat (Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı) 
• Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü