Əhməd Cavad haqqında məlumat
Xalqların tarixi-mədəni dərinliyinin ən mühüm göstəricisi onların ədəbiyyatıdır. Çünki ədəbiyyat bilavasitə xalqın həyatından qaynaqlanır və onu əks etdirir.
Türk ədəbiyyatı türk millətinin köklü tarixini, geniş əhval-ruhiyyəsini və zəngin mədəniyyətini əks etdirir. Bu səbəbdən ədəbiyyatımız da tariximiz kimi əsrlərə, coğrafiyaya sığmayan bir xarakterə malikdir.
Yusuf Has Haciplə hikmətlə doldu, Qaşqarlı Mahmutla tapdı, Dədə Qorqudla böyüdü, Nəsrəddin Hoca ilə xalqı güldürdü, Yunus Əmrə ilə həqiqətə çatdı, Füzuli ilə çöllərə düşdü, Köroğlu ilə coşdu, Çingiz Aytmatovla gurladı.
Göründüyü kimi, türk milləti zəngin bir ədəbiyyatın varisidir. Lakin demək olmaz ki, biz bu sərvətdən kifayət qədər məlumatlıyıq və bəhrələnirik.
Necə ki, bir milləti millət edən dəyərlərin mövcudluğu kimi, bu mühüm insanlar, demək olar ki, hər kəsin tanıdığı, bildiyi, mədəni həyatımızda bələdçiləri, işıq saçanlarıdır. Amma elələri var ki, əsərləri, düşüncələri hələ də yaşayır, amma adları unudulanlar da az deyil.
Əsərləri və həyatı bahasına həyat mübarizəsi ilə töhfə verən Azərbaycanın istiqlal şairi Əhməd Cavad da onlardan biridir.
Təqdim etməyə çalışacağım şair Azərbaycan ədəbiyyatında poeziya sahəsində tanınan, Türkiyədə də poeziya hərəkatından təsirlənən və dövrün bütün həyəcanını özündə cəmləşdirən Əhməd Cavaddır.
Ehmed Cavad haqqinda melumat
“O, şair kimi doğulub, şair kimi yaşayıb, şair kimi ölüb”.
Əhməd Cavad 1892-ci il mayın 5-də Azərbaycanın Gəncə şəhəri yaxınlığındakı Şəmkir rayonunun Seyfəli kəndində anadan olmuşdur. Kəndindəki mollaxanada ərəb hərfləri ilə yazmağı, Quran oxumağı öyrənib. 6 yaşında atasını itirən Əhməd Cavad anası ilə birlikdə Gəncədəki ögey qardaşlarının yanına getməli olub.
O, Gəncədəki Şah Abbas məscidinin nəzdindəki mədrəsədə ərəb, fars və rus dillərini öyrənib.
Əhməd Cavad 45 illik həyat yolunda dəfələrlə ölüb və dirilib. Həyatın bütün çətinlikləri gənc yaşlarında ona yetişdi və ömrünün sonuna qədər əlini çəkmədi. Bəşər tarixində müəyyən bir mövqeyə çatmış, ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilmiş aparıcı insanlar ömürlərinin müəyyən hissəsini mütləq iztirab mühitində keçirmişlər.
Tarixə və ədəbiyyata önəm verən Cavad ədəbiyyat müəllimi Abdulla Surun məsləhətlərindən bəhrələnib. İlk şeirlərini mədrəsə illərində yazan Əhməd Cavadın şeirləri müxtəlif qəzet və jurnallarda çap olunmağa başlayıb.
Gəncliyi
1906-cı ildə başladığı mədrəsə təhsilini 1912-ci ildə bitirmişdir. Həmin il Osmanlı İmperiyası Balkan müharibəsinə girdi. Əhməd Cavad “Qafqaz Könüllüləri Qitəsi”nə qatılaraq pedaqoq dostu Abdulla Şaiqlə birlikdə İstanbula gedib.
Trakiyada Osmanlı əsgərləri ilə birlikdə Bolqar ordusuna qarşı vuruşub. Vətənə qayıdandan sonra Gəncədə müəllimlik etməyə başlayıb.
1915-1920-ci illərdə Şəmkir, Gədəbəy, Zaqatala və Gəncədə xidmət etmişdir. 1920-1922-ci illərdə Qusar qəzası Xuluğda türk və rus dili müəllimi işləmişdir. O, həmçinin müxtəlif fasilələrlə məktəb direktoru və rayon təhsil müdiri vəzifələrində çalışıb.
Əhməd Cavad 1922-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinə daxil olmuş və 1926-cı ildə oranı müvəffəqiyyətlə bitirmişdir. 1927-ci ildə Bakı Pambıq İnstitutunda ( indiki Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti) türk və rus bölmələrində, dərs deməyə başlayıb.
Bu müddətdə o, həmin universitetdə dosent, sonda isə professor elmi adına layiq görülüb.
O, qırx beş illik ömrünün 29 ilini peyğəmbərlik peşəsi olan müəllimliyə sərf etmişdir. Milli ruhu, milli düşüncəni hər sifətə hopdurmağı özünə borc bilirdi. O, artıq ömrü boyu HƏQİQƏT hayqıran millətinin səsi olmuşdu. Bu hiss;
Soruşanlara mən Vətənəm,
Qoy mən nə olduğumu deyim.
Mən tapdalanmış ölkədənəm
HƏQİQƏT deyə qışqıran səs mənəm
ifadə edirdi.
Onun həyatında boş oturmağa, başqalarının əlinə baxmağa, onlardan nəsə gözləməyə yer yox idi. Bir tərəfdən xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətinə rəhbərlik edir, digər tərəfdən də dərs deməyə davam edirdi. O, tələbələrinin qəlbini işıqlandırmaqla yanaşı, müxtəlif yerlərdən gələn fəryadlara da müxtəlif qəzet səhifələrində cavab verirdi. Maarifçi işlədiyi illərdə müxtəlif dillərdən Azərbaycan dilinə bir çox əsərləri tərcümə etmiş, Azərbaycan xalqının mədəni repertuarını zənginləşdirmişdir. O qədər dözümlü insan idi ki, hamı onu qiymətləndirirdi. O qədər ki, ruslar 16 yaşında müəllimliyə başlayan bu ziyalı gəncə Azərbaycan xalqında ilk rus dili professoru adını verdilər. O, həyatı boyu həmişə bağban olmaq, qızılgül yetişdirmək, vətəninin hər bir guşəsini o qızılgüllərlə gül bağlarına çevirmək istəyirdi. İstəyirdi ki, hər çiçəyin öz rəngi, öz gözəlliyi və öz qoxusu olsun.
Əgər ona ayrıca titul veriləcəksə, ürəyi insanlıq sevgisi ilə dolu olan “Ürək adamı” adının verilməsi daha məqsədəuyğun olardı.
Cavad içindəki bu yardım hissini təmin etmək üçün 1912-ci ildə Türkiyədə qurulan “Qafqaz Könüllüləri Dərnəyi”nə gənc yaşlarında üzv olur, məzlum və ehtiyacı olan insanlara yardım etməyə başlayır. İndi heç kim ona mane ola bilməzdi. O, qabına sığmadı və gecə-gündüz insanlıq üçün qaçırdı. Əslində onun üçün bu məsələlərdə milliyətdən söhbət gedə bilməzdi. Ətrafına topladığı vətənpərvər insanlarla birgə qaçmağa başlayan Cavad, özü kimi vətənpərvər şair Abdulla Şaiqlə birlikdə Balkan müharibələri səbəbilə pis günlər keçirən türk xalqının köməyinə qaçıb. Bununla kifayətlənməyən dostları ilə bir araya gələrək müxtəlif adlar altında xeyriyyə cəmiyyətləri yaradır. Onlar qurduqları bu cəmiyyətlərlə Qarsda, Sarıqamışda, Batumda, Ərdahanda, Gürcüstanda ermənilərin zülmünə məruz qalan insanlara kömək etməyə tələsdilər. 1915-ci ildə rusların və ermənilərin qırğınlarına səhnə olan Qars və Ərzurumlulara böyük köməklik göstərdilər.
Əhməd Cavad millətinə çox sadiq idi. O, şeirlərində bunu daim vurğulasa da, onun bəzi nöqsanlarını da açıq-aşkar açmışdır. Əslində, o, bütün bu zülm və sıxıntılar altında inildəyərkən eyni qanlı, eyni adlı, eyni millətin adını daşıyan insanların heç nədən xəbərsiz səssiz həyatlarını davam etdirmələri onu daha da hiddətləndirirdi. 30 aprel 1914-cü ildə “İkbal” qəzetində dərc olunan “Yeni nəsil və ictimai yaralarımız” başlıqlı məqaləsində deyirdi: “Mikrobun nə olduğunu tanımayan qanımız yüz dəfə analiz edilsə, içində neçə xəstəliklər yaşayır görərsən. Biz bu vəziyyətlərə necə düşdük?Biz heç vaxt belə şeylərə layiq olmamışıq. Bəs nə edək ki… Sayca bizdən qat-qat az olan, bir damla qanımıza həsəd aparan millətlər belə şeylərlə yolumuzu kəsiblər, əhali sayına görə də artıq bizi ötüblər. Təkcə bu deyil, bu millətlər bizi məhv etmək üçün köklərimizi təqib etdilər”.
Müharibə illəri
Şair bütün həyatı boyu arzuladığı müəllimlik fəaliyyətinə I Dünya Müharibəsi başlayanda təzəcə başlamışdı. Lakin müəllimlik peşəsini başqa bir cəbhədə davam etdirdi. Ürəyindəki dərin əməkdaşlıq hissini doyurmaq üçün bunun fürsət olduğunu düşünərək döyüşən xalqların arasında dolaşmağa başlayır, onlara hər cür kömək etməyə çalışır.
O qədər geniş dünyagörüşü vardı ki, kömək üçün açdığı qollarının eni Dağıstandan Gürcüstana, Batumidən Qarsa, Ərdahandan Balkanlara qədər uzanırdı. Onun bir əli Azərbaycanda, digəri isə Türkiyədə idi. Balkan müharibələrində də türk ordusunun sıralarında olub.
Bütün həyatı boyu düşündüyü tək bir şey var idi. Məqsədi vətənini, millətini qoruyacaq insanlar yetişdirmək, onlarla dünyaya sevgi, məhəbbət çatdırmaq idi. Onun çəkdiyi bütün bəlalar və iztirablar öz şüursuz və cahil adamlarının davranışları ilə müqayisədə solğun idi. Qohumlarının davranışı onu heç vaxt məyus etməmişdi. Doğulduğundan ümidsizliyin həyatında yeri yox idi. O, həmişə gələcəyə ümidlə baxmış, xalqını bu xəstəliyin yamaclarından uzaq tutmaq üçün əlindən gələni etməyə çalışmışdır. Bağçasındakı bütün qızılgüllər qurusa da, göylər yağış verməsə də, günəş üfüqlərdən qeyb olsa belə, bunu heç vaxt ümidsizlik əlaməti kimi görməyəcək. O, çəkdiyi sıxıntıları, bir şeirində belə ifadə etmişdir;
“ Bir gül əkdim açılmamış dərdilər,
Zəhmətimdən mənə bir tikan qaldı.
Əmək çəkdim, gün keçirdim, gül əkdim,
Mənə zəhmətimdən bir fidan qaldı.
Nə yazım, nə günüm bir gün oldu ,
Ürəyimin çiçəyi açılmamış soldu.
Qanadımı bir uğursuz əl yoldu ,
Yerində bir damla quru qan qaldı”.
Repressiya illəri
Əhməd Cavad üçün sınaq dövrü əslində 1922-ci ildə başlamış və 1937-ci ilə qədər davam etmişdir. Bu illər arasında o, qatil kimi məhkəmədən-məhkəməyə dolaşırdı, vətən xaini kimi rəftar olunurdu.Amma o, bunlara əhəmiyyət verməyib, “millətim, gənc nəslim” deyib nalə çəkirdi… O, bu yolun uzun olduğunu, uzaq olduğunu, yolların zülmətin dərin suları ilə dolu olduğunuvə bu suların keçməyəcəyini yaxşı bilirdi. Bəlkə də kasıblığa, susuzluğa, aclığa dözə bilərdi, ancaq bircə şeyə dözə bilmədi, o da milli-mənəvi dəyərlərin açıq-aşkar məhv edilməsi idi, öləcəkdi, amma bunlara yol verə bilməzdi. Bütün bunlar dözülməz idi.
Hətta öz vətənində belə Cavadın şeirlərinin çapına icazə verilmir, evinə basqın edilir, bütün əlyazmaları toplanaraq yandırılır, bəzən hətta evinin qapısı qıfıllanır, rahat yaşamağa imkan vermirdilər.
1920-1925-ci illərdə onun cəmi 4-5 şeiri çap olunub. Onu tənqid etmək üçün gözləyənlər var idi. 1925-ci ildə şairin ölməz “Göygöl” əsəri işıq üzü görür. Səmed Ağamalıoğlu (Rus dövründə torpaq naziri vəzifəsində çalışıb) onun üçün deyirdi; “Kim deyə bilər ki, Azərbaycanda Puşkin yoxdur… var… və ən mükəmməli…”. Deyərək Əhməd Cavadı tərifləyirdi… Amma sonra…
“Yaşıl Qələmlər” cəmiyyətindən – Rus vaxtında yaradılmış Yazıçılar Cəmiyyətindən üç nəfər Ağamalıoğlunun yanına gəlib dedilər; “ Siz bu şeiri tərifləyirsiniz, amma bu şeirdə dövləti məhv etmək, ona qarşı çıxmaq mənasına gələn ay-ulduzdan bəhs edilir və bunun üçün göz yaşı töküldüyü bildirilir.” Ancaq Ağamalıoğlu qorxusundan yerə göyə sığdıra bilmədiyi Əhməd Cavadı həbs edilməsini istər. Cavad yaxalanıb həbs edilir və bu şeirdə ay-ulduzla nəzərdə tutulan odur ki, dövlətə qarşı olduğu fikrini qəbul etməyə məcbur etmək üçün ona işgəncə verilir.
Bəli, sovet rejimi insanları elə bir vəziyyətə gətirmişdi ki, qardaşları bir-birinə qarşı qoymuşdu. Cavad bu sistemə qarşı mübarizəsini davam etdirərkən, problemlərini öz millətinə izah edə bilməməyin əzabını yaşayırdı. 1920-1930-cu illər arasında heç bir şair Əhməd Cavad qədər davamlı və uzun müddət tənqid olunmamışdır.
Əhməd Cavad şeirləri ilə camaatı oyatmağa çalışarkən, böyük təzyiqlərə tab gətirmək üçün də mübarizə aparırdı. Bunlardan ən önəmlisi onun yazdığı şeirlərdə millətçi olduğu iddiası ilə məhkəmədə mühakimə olunması idi. Həmin günlərdə müxtəlif məhkəmələr yaradılır və dövlət rejiminə qarşı çıxanlar iki qrupa bölünürdü. Əhməd Cavad isə ikinci qrupda yer alıb. Bu dəstədə olanların vətən xaini elan edilib güllələnməsini istəyirdilər. Amma əvvəlcə şou məhkəmələri yaradılmalı və bu insanlar bu məhkəmələrdə mühakimə olunmalı idi. Nəinki onların əleyhinə deyilənlərin hamısı məhkəmələrdə sübuta yetirildi, hətta böhtanlar da heç bir sübut tələb edilmədən olduğu kimi qəbul edildi. Əhməd Cavad isə qətiyyətli insanlar tərəfindən bir çox əsassız şeylərdə ittiham olunacaq və sonunda güllələnəcəkdi. Bəli, ssenari əvvəlcədən hazırlanıb və ssenarinin icrası ilə bağlı bütün proseslər yekunlaşıb. Bəşər tarixində belə şou sınaqlarının sayı təəssüf ki, kifayət qədər çoxdur.
Rəsmi mənbələr Əhməd Cavadın 1937-ci ildə Bakıda vətən xaini olaraq güllələnərək edam edildiyini bildirsə də, bəzi mənbələr Cavadın Bakıdakı Bayıl zindanlarında döyülərək öldürüldüyünü də bildirirlər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində Ə.Cavadın da H.Cavid kimi Sibirdə öldüyünü ehtimal etmişdi. Mühacir tədqiqatçı Hüseyn Baykara da Sibir versiyasını əsas götürmüşdü.
Ə. Cavadın sağ qalan ailə üzvlərinin taleyi isə daha ağır və faciəli olur. Həyat yoldaşının ölümündən sonra Şükriyyə xanım “vətən xaininin arvadı” kimi uşaqları ilə birlikdə həbs edilir. Yeddi ildən sonra sürgündən azad edilsə də, ona Bakıda yaşamaq qadağan olunur. Yalnız 1955-ci ilin dekabrında ailə bəraət alır.
Tarix insan səhvlərini düzəldir. 1958-ci ildə Əhməd Cavadın “Şeirlər”, 1961-ci ildə “Sən ağlama, mən ağlaram” kitabları çap olunur. Şairliklə yanaşı, həm də istedadlı tərcüməçi olan Əhməd Cavadın dilimizə çevirdiyi əsərlər – 1961-ci ildə Fransua Rablenin “Qarqantua və Pantaqruel”, 1962-ci ildə Vilyam Şekspirin “Otello”, “Romeo və Cülyetta”, 1978-ci ildə Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” əsərləri işıq üzü görür.
Əhməd Cavad Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.
