Mirzə Ələkbər Sabir haqqında məlumat
Azərbaycanın şərqində, Şamaxıda kiçik bir baqqal dükanı işlədən Tahir Zeynəlabdin adlı əsnafın oğlu olaraq dünyaya gələn, Azərbaycan türk ədəbiyyatında müasir şeirin banisi və satirik ədəbiyyatın öncüsü kimi parlayacaq Ələkbər, təhsilinə yeddi yaşından ilk şeir dərslərini aldığı məhəllə məktəbində başlamış, o vaxtdan təhsilini üsulu – cədid məktəbində davam etdirmişdir; Onun daşıdığı ədəbi inci burada şair müəllim Seyid Əzimin diqqətindən yayınmışdır. Müəllimindən ruhlanıb onun nəzarəti altında təhsilini davam etdirdiyi bu məktəbdə Ələkbər fars dilini öyrənib, klassik ədəbiyyata dair biliklərini artırıb. Bu dövrdə onun şüurunda hər cür təəssübkeşlikdən uzaq milli şüur formalaşmağa başlayıb: “Atam sünni, nənəm şiə, dürək kişi / Nə Farsam kişi, nə Hindem kişi, Türek kişi” misraları bu tələbəlik illərinə aid olduğu üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstedadına baxmayaraq, ticarətlə məşğul olmasını istəyən atası onu on beş-on altı yaşında məktəbdən çıxarıb onu yanında şagirdliyə qoyur. Ələkbərin bir şeirindən onu da öyrənirik ki, oğlunun ədəbi axtarışlarından çox da razı olmayan Tahir bir dəfə şeir dəftərini cırıb. Nəysə ki, Ələkbər evdən qaçıb qohumlarının zoru ilə geri gətirildikdən sonra atasının təzyiqi azalmışdı; Tahir bu hadisədən sonra oğluna tam azadlıq vermişdir.
Mirze Elekber Sabir haqqinda melumat
21 yaşında Şamaxıdan ayrılaraq türk mədəniyyətinin mühüm mərkəzləri olan Xorasan, Nişapur, Buxara və Səmərqənddə olmuş Ələkbər bu səfərdən iki il sonra Kərbəla ziyarətinə yola düşmüş, Aşkabad və Mərvə getdikdən sonra atasının ölümündən sonra geri dönmüşdür. Bu itki ilə ailə yükünü daşımalı olan şair quyruq piyindən sabun düzəltməklə dolanmağa başlamış və anasının təkidi ilə gerçəkləşdirdiyi evlilikdən on beş ildə doqquz uşaq dünyaya gətirmişdir.
Otuz il əməl dəftərlərinə bağlandıqdan sonra şeirləri və şeirləri ictimaiyyətə təqdim edilən Ələkbərin ilk nəşr olunan şeiri, 1903-cü ildə Azərbaycanda türkcə çıxan ilk qəzet olan Şərqi – Rus qəzetinin nəşrinin başlaması ilə bu qəzetdə çap olunan mənzum təbrik idi. Bu tarixdən sonra klassik ədəbiyyat nümunələrindən qoparaq açacağı yenilik dövrünün ilk nümunələrini verməyə başlayan şairin ictimai mühiti belə yeniliklərin inkişafı üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. 1905-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabi hərəkatlar, Türkiyə və İranda eyni vaxtda başlayan konstitusiya inkişafları, söz azadlığı qanunu və türk mətbuatının Qafqazda yayılması yeni ideyaların və istehsalatların cücərməsinə şərait yaratdı. Bu kontekstdə Sabir təxəllüsü ilə şöhrəti artan Ələkbər və Azərbaycan ədəbiyyatı üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli bir nəşriyyat fəaliyyəti də nəşriyyat meydanına çıxır: Molla Nəsrəddin jurnalı.
Yaradıcılığı
Tiflis ədəbi çevrəsinin önəmli yazarlarını ətrafında cəmləyən və eyni zamanda dövrün ilk karikatura jurnalı olma xüsusiyyətini daşıyan “Molla Nəsrəddin” öz təbiəti ilə ən uyğun xəttdə bir dövri nəşr olmaqla yanaşı, Sabirə, həm də Şimali və Güney Azərbaycandakı bəzi karikaturaçı və yazıçılara şöhrət gətirən nüfuzlu bir nəşr idi.1931-ci ilə qədər nəşr olunaraq Türküstan, Krım, Kazan, Ufa, Astana, Orenburq, Qahirə, Tehran, Bombay kimi türk və müsəlman şəhərlərində geniş oxucu kütləsi qazanır. M. Durmuşdan öyrəndiyimiz kimi, jurnalın ilk nömrəsi 1906-cı il aprelin 7-də işıq üzü görmüş, bolşevik inqilabına qədər çıxan 340 nömrəsi Tiflisdə, 1921-ci ildə çıxan 8 nömrəsi Təbrizdə, 1922-1931-ci illər arasında çıxan 400 nömrəsi Bakıda olmaq üzərə 748 nömrəsi çap olundu, o cümlədən: Adına sadiq bir yumor jurnalı olan jurnalda dil, din, azadlıq, təhsil, İslam xalqlarının problemləri, cəhalət və təəssübkeşliklə mübarizə, qadın və fəhlə hüquqları kimi bir çox ictimai mövzular müzakirə olunub. Sabir ruhanilərin laqeyd münasibətini tənqid edib. 28 aprel 1906-cı il tarixli dördüncü sayında ilk dəfə xalqa O, yazdığı bir şeirlə çıxış edir. Öz adı ilə deyil, Din Direyi, Mir’at, Ebû Nəsr, Cingöz Bəy kimi təxəllüsü ilə, xüsusilə də ən çox işlətdiyi və adı olacaq Hophop təxəllüsü ilə yazan Sabir sonralar çap olunacaq şeirlərində onun inqilabi düşüncələrini, dini özlərinə görə formalaşdıran mürtəce din xadimlərinin rəisliyini, ziyalıların millətdən uzaqlaşdırılmasını tənqid etmiş, dövlət xadimlərinin namussuzluğuna, imkanlı adamların xalqa qarşı amansızlığına, xalqa qarşı amansızlığına, irticaçı ruhanilərin dinini özlərinə uyğun formalaşdırmasına rəğbət bəslədiyini tənqid etmişdir. İctimai-mənəvi çöküşlər, xalqın dili ilə desək, yerli satirası, səmimi, realist və insanpərvər dili onun həm Azərbaycanda, həm Türküstanda, həm də Anadoluda tanınmasına, sevilməsinə yol açdı.
Təbii ki, bu doğruluğuna görə şairə zaman-zaman çoxlu düşmənlər qazanıb, bu da həyatı onun üçün dözülməz edib, bir vaxtlar bir təəssübkeşin hücumuna məruz qalıb, Şamaxıdan getsə də, dolanmaqda çətinlik çəkib; Lakin xalqına daha çox fayda vermək üçün məmləkətində Usul-i Cedid məktəbi açmağı seçdi. 1908-ci ildə açılan və adı Ümid olan bu məktəb təəssübkeş çevrələrin təzyiqi nəticəsində təhsil almağa şagird tapa bilmədiyi üçün bir müddət sonra bağlanmalı olur və Sabir ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçür. “Molla Nəsrəddin”ə şeirləri ilə töhfə verməyə davam edərkən, “Həyat”, “Rəhbər”, “Malümət” kimi Bakı dövri nəşrlərində şeirləri çap olunan Sabir, bu nəşriyyat fəaliyyətlərindən qazandıqları ilə dolanırdı.
M. Ə. Sabir xalqı tarixi hadisələrdən dərs almağa, nəticə çıxarmağa çağırırdı. Şair “ Oxutmuram, əl çəkin! “ şeirində cahili onun özünün dili ilə tənqid edir.
Təhsilin, elmin səmərəsini başa düşməyən ata qabiliyyətli, oxumağa çalışan oğlunu məktəbə qoymur ki, dinə ziyandır.
Oğul mənimdir əgər, oxutmuram, əl çəkin!
Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram, əl çəkin!
Gərçi bu bədbəxt özü elmə həvəskarıdır,
Kəsbi – kəmalə etməyə səyi dəxi vardır,
Dinə zərərdir, zərər, oxutmuram, əl çəkin!
Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram, əl çəkin!
Sabir Azərbaycanda klassik poeziyanın təsirini qıranlardan, müasir poeziyaya yol açanlardandır. Təkcə Quzey Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, Cənubi Azərbaycan, İran və Özbək ədəbiyyatında da təsirli olmuşdur. Onun müəllimlik dövründə apardığı müşahidələrin izlərini uşaqlar üçün yazdığı şeirlərdə görmək olar. Uşaq və təhsildən bəhs edən “Dəbistan” və “Rəhbər” jurnallarında, bəzi dərsliklərdə belə şeirlər yazmaqda həmyerlisi, müəllim Mahmud Mahmudbəyovun təşviqi təsirli olmuşdur. Sabirin vəfatından sonra şeirləri ilk dəfə dostu Abbas Sıhhat tərəfindən toplanaraq Bakıda Hophopnamə adı ilə nəşr olundu (1912), işlətdiyi “Hop Hop” imzasından ilhamlanaraq, sonralar dəfələrlə nəşr olundu.
Ölümü
Qaraciyər xəstəliyindən əziyyət çəkən Sabir 1910-cu il dekabrın əvvəllərində Şamaxıya, ailəsinin yanına qayıdır. O, 1911-ci il yanvarın sonlarında müalicə üçün Tiflisə getdi, lakin müalicə heç bir nəticə vermədikdə, 1911-ci il aprelin əvvəllərində Şamaxıya gəldi. Şikayətləri artdıqca yenidən Tiflisə gedib Şamaxıya qayıdır. Bu arada müalicə xərclərini ödəmək üçün ev əşyalarını satmışdı; “Molla Nəsrəddin” jurnalının 15-16. Onun üçün xeyriyyə kampaniyasına start verilib. Sabir son bir ümidlə əməliyyat olunmaq üçün iyulun əvvəlində Bakıya getdi, lakin həkimlər heç bir iş qalmadığından onu geri qaytardılar və o, 1911-ci il iyulun 12-də evdə vəfat etdi.
“ Mən bədənimdəki ətimi xalqımın yolunda çürütdüm. Əgər həyat vəfalı olsaydı, sümüklərimi xalqa qurban verərdim”.Şamaxıdakı Yedi Günbəd qəbiristanlığında yatan Sabir “Amma ölümün dərmanı yoxdur” deyir.
Azərbaycan ziyalıları Məmmədquluzadənin sədrliyi ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalının ətrafına toplaşaraq sosial-demokrat xarakterli realist ədəbi məktəb formalaşdırdılar. Molla Nəsrəddinçilər adlanan bu qrup populist, liberter və demokratik ideyaları mənimsəmiş və yaymağa çalışmışdır. Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra bu məktəb Azərbaycanda realist ədəbiyyatı təmsil edirdi. Sabir bu məktəbə daxil olsa da, bəzi xüsusiyyətləri ilə onlardan fərqlənir. İslamçılıq, türkçülük, sosializm kimi dövrün mühüm cərəyanlarından təsirlənsə də, heç bir siyasi ideologiyanı qəbul etməmişdir. İslam dünyasını bir-birindən ayırmadan onunla məşğul olan Sabir müsəlmanların azadlığa, sivilizasiyaya çatmasını istəyirdi. Bu baxımdan Türkiyə İranda, Azərbaycanda və qismən də Çar Rusiyasında baş verən heç bir siyasi və ictimai hadisəyə biganə qalmadı. O, 1906-1911-ci illərdə İranda, 1908-ci ildə Türkiyədə məşrutə hərəkatlarını dəstəkləsə də, məşrutəçilərin nöqsan və səhvlərini sərt şəkildə tənqid etməkdən də çəkinməmişdir. Bu iki dövlətdə o, müstəmləkəçilərin ambisiyalarını və hadisələrin arxa planını kinayəli şəkildə camaata izah edirdi.
Vəsiyyətinə uyğun olaraq ölümündən sonra şeirlərinin çap olunmasına cəhd edən dostları bir çox nəşrlər vasitəsilə ianə kampaniyası açdılar; Lakin kifayət qədər cavab almayan bu kampaniya nəticəsində 1913-cü ildə “Hophopnâme” adlı 110 şeirdən ibarət kiçik bir seçmə nəşr olundu. 1914-cü ildə çap olunmuş illüstrasiyalı tam nəşr təkcə Azərbaycanda deyildi; Kiril, ərəb və latın hərfləri ilə fars, rus, erməni və ingilis dillərinə tərcümə edilmiş, İran, Rusiya və Amerikada dəfələrlə nəşr edilmişdir.
Divan ədəbiyyatının Nizami Gəncəvi, Füzuli kimi əhəmiyyətli şairlərindən və Namiq Kamalın yenilikçi düşüncələrindən təsirlənən Sabirin poeziyasında Tevfik Fikrət, Mehmed Akif (Ersoy), Mehmet Emin (Yurdakul) kimi şairlərin istifadə etdiyi tipli dialoqlar da yer alır. Sabir yenilikçi olsa da, köhnə ədəbiyyat nümunələrindən kənara çıxsa da, köhnənin düşməni və ya rəddçisi deyildi.
O, şeirlərində İslam təfəkkürünü öz mənafeyinə uyğun şərh edən mürtəceləri tənqid edir, müsəlman-qeyri-müsəlman ayırd etmədən cəmiyyətdə qardaşlıq və azadlığa can atır, qadınların hüquqlarını müdafiə edir, inqilabi ideyalar irəli sürür, birlik problemini ifadə edir, birlik vəhdətini dilə gətirir İslam aləmində həmrəylik, kəndli və fəhlə hüquqlarını qətiyyətlə müdafiə edən, cəmiyyətin düşdüyü mənəvi çöküşü tənqid etməklə, elmə və təhsilə qayğı və dəstək verməklə həmişə haqqın və cəmiyyətin tərəfində olduğunu göstərdi. türk poeziyasının nadir simalarından biri kimi qəbul edilir.
Mirzə Ələkbər Sabir və uşaq şeirləri
Sabirin böyük arzularından biri də gənc nəslə yaxşı təlim – tərbiyə vermək idi. Axı o həm də müəllim idi. Şair azərbaycanlı uşaqların dünyanın başqa ölkələrindəki uşaqlardan geri qalmasına dözə bilmirdi. Böyük şairin Şamaxıda yerləşən “Ümid” adlı məktəbində dərs yeni üsulla keçirilirdi. Şagirdlərə dünya haqqında həyat barədə doğru – düzgün məlumatlar verilirdi. Uşaqlar elmlər haqqında həqiqi biliklərə yiyələnirdilər. Lakin nadanların fitnə fəsadı ilə “ Bu, dinə ziddir, burada dərs deyən molla deyil”, deyərək məktəbi bağladılar.
Cahillər, nadanlar tərəfindən təqib olunan Sabir Bakıya gəldi. Balaxanı məktəbində müəllim işlədi. Şairin dillər əzbəri olan “Yaz günləri”, “Uşaq və buz”, “Cütçü” və başqa şeirləri müəllimlik illərinin yadigarıdır. Sabirin uşaq şeirləri heç vaxt təravətini itirmir, hafisələrdən silinmir.
Sabir bu gün də uşaqların ən sevimli şairlərindən biridir.
