Jarqon sözlər

Jarqon sozler: Sosial sinif, peşəkar qrup və ya icma üzvlərinin istifadə etdiyi, ümumi dilin sözlərinə yeni mənalar əlavə etməklə və ya yeni sözlər və deyimlər əlavə etməklə yaradılan xüsusi dildir.

 Cəmiyyətdə keçərli olan ümumi dildən fərqli, lakin ondan törəmiş, yalnız müəyyən dairələrin işlətdiyi, cəmiyyətin bütün təbəqələri tərəfindən başa düşülməyən, özünəməxsus söz, deyim və deyimlərdən ibarət yeni sözlərdən yaranan jarqonun ayrıca  qrammatika və fonetikası yoxdur. O ancaq müəyyən məhdud kollektivlər arasında yayılıb; məsələn: yükdaşıyıcıların, neftçilərin şərti sözləri var: “Vira” (qaldır), “Mayna!” (endir) və s. Bu iki söz dünyanın bütün portlarında məlumdur.

Jarqon ana dilinin daxilində sonradan yaranmış köməkçi dil kimi danışılır.  Əsasən şifahi və təbii dildir.  Jarqon  daim dəyişən və inkişaf edən xüsusi bir dil olsa da, onun formalaşmasını bəzi ümumi prinsiplərə aid etmək olar. Sifətlərdən isim törətmək, köhnə və regional dil sözlərindən istifadə etmək, ümumi dildə sözləri deformasiya etmək, yad mənşəli sözlərdən istifadə etmək, sözlərin mənalarının yerdəyişməsi və dəyişdirilməsi bu prinsiplərin əsasını təşkil edir.

Bu cür söz və ifadələrin emosional rənglənməsi yumoristik və dostcasına tutaraq laqeyd və kinayəli ola bilər. Jarqon əsasən asan ünsiyyət şəraitində istifadə olunur. Argoizm nümunələri: əldə etmək – narahat etmək, əldə etmək – anlamaq üçün ölüm əladır. Çox zaman da jarqon lüğəti başqa dillərə istinad etməklə genişlənir. Məsələn, “agrit” sözü (qəzəblənmək) uzaqdan İngilis dilindən bir borc götürülməsi ilə əlaqələndirilir.

Bir sözlə, jarqon daha sərt bir sosial və qrup oriyentasiyası ilə xarakterizə olunur. Bu söz ehtiyatlarından bəziləri yalnız bir neçə nəfərin anlaya biləcəyi xüsusi terminologiya ilə əlaqəlidir. Jarqon və jarqon arasındakı fərq, jarqonun müəyyən bir qrupda, tez-tez bir növ yenilik, inkişafla əlaqəli olaraq ortaya çıxmasıdır. Argo, öz söz formalaşmasına əlavə olaraq, tez-tez materiallarını cəmiyyətin müxtəlif qruplarının jarqonundan götürür, ən ümumi və populyarını seçir. Buna əsaslanaraq jarqon bəzən ümumi jarqon adlandırılır.

Ədəbiyyatda jarqon və arqo terminləri elə də kəskin şəkildə fərqləndirilmir. Müxtəlif müəlliflər bu anlayışları fərqli açıqlayırlar. Bir şərhə görə, jarqon təbiəti etibariylə gizli olması baxımından arqo sözlərdən fərqlidir. Digər bir izaha görə isə, jarqon sozler xüsusi olaraq peşə və texniki dairələrlə bağlı olmasından dolayı fərqləndirilir. Bununla yanaşı bəzi mənbələr bu terminləri sinonim kimi qəbul edir. Rusiya dilçiliyində jarqon dilin ekspressiv forması, gizli dillər isə arqo kimi təsnif olunur.

Jarqon sözlər müxtəlif yollarla yayılır. Onların bir qismi, müəyyən ərazidə ünsiyyət vasitəsi kimi işlənən mövcud dilin sözləri ilə müxtəlif dillərdən alınan sözlərin qarışığı əsasında yaradılır; məsələn Qarabağ sazəndələrinin dilində “Manısın karvası xasdır” (“Bu adamın pulu çoxdur”) kimi Jarqon ifadələri olmuşdur.

Jarqonu inkişaf etmiş, müxtəlif peşə və texnika sahələrinə aid dəqiq terminlərlə, zəngin peşəkar dillərlə eləcə də “oğru” jarqonu, cinayətkar ünsürlərin öz aralarında danışdıqları “dil”lə qarışdırmaq olmaz.

Bədii ədəbiyyatda jarqon sözlərdən üslubi məqsəddə, qəhrəmanların, surətlərin dilini fərqləndirmək üçün istifadə olunur.