İmadəddin Nəsimi haqqında məlumat
Seyid Nəsimi təxəllüsü ilə tanınan 14-cü əsr hürufi türk şairi. O, azərbaycan və fars dillərində divanlar yazmış, ərəbcə də şeirlər bəstələmişdir.
İmadəddin Nəsimi haqqında məlumatlarda onun 1369-cu ildə Şamaxıda anadan olduğu qeyd edilir. Onun edamının 1418 və ya 1419-cu ildə baş verdiyi təxmin edilir.
İmadeddin Nesimi haqqinda melumat
Onun doğum tarixinin tam olaraq 1369-1370-ci illər arasında olduğu təxmin edilir. Ən çox yayılmış məlumat onun 1369-cu ildə anadan olmasıdır. Tarixi mənbələrdə Nəsiminin doğulduğu yer haqqında ziddiyyətli ifadələr var. Tarixi mənbələrdən nəql edilən digər bir məlumat isə Nəsiminin nəslinin Hz. Peyğəmbərə qədər gedib çıxdığı deyilir.
Bu səbəbdən Nəsimiyə həyatı boyu “Seyid” titulu verilmişdir.
Xəbər verilir ki, Nəsiminin atası çox savadlı alim və Şirvanda çox mühüm şəxsiyyət olub. Nəsiminin doğulduğu dövrdə Şamaxı şəhəri Şirvanın mədəniyyət mərkəzinə çevrilmiş, burada tanınmış məktəb və mədrəsələr yerləşmiş, şəhərin varlı adamlarının şəxsi kitabxanaları olmuşdur. Onların məclislərində şeir və musiqi məclisləri təşkil olunurdu. Alim və həkim Kafiəddin Darü’ş-şifa adlı tibb akademiyasında fəaliyyət göstərmiş və özü də həkimlər yetişdirmişdir. Nəsiminin təhsilinin bu mədəni mühitdə keçdiyi və onun tibb, astronomiya, riyaziyyat və məntiq kimi dərin İslami təhsil alması qəbul edilir.
Nəsiminin ana dili türk olduğu üçün türkmən və ya türkləşmiş əcdaddan və öz divanındakı qoşmalardan gəldiyi anlaşılır. Onun Diyarbəkirdə, İraqda və Təbrizdə yaşadığı və I Muratın dövründə Anadoluya gəldiyi şayiələri var. Şeirlərindən belə başa düşülür ki, o, dövrünün mədrəsələrində oxuyaraq yaxşı təhsil alıb.
Nəsiminin uğurlu şair olmasında onun yaxşı təhsil alması, səyyah kimi gəzməsi də böyük rol oynamışdır. Nəsiminin doğulduğu və yaşadığı bölgə onun ekzoterik və ezoterik elmlərdə yetişməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Ərəb və fars dillərini yaxşı bilən şairin türkcə və farsca şeirləri ilə yanaşı ərəb qəzəl və müləmmələri də vardır.
Nəsiminin sənət həyatını iki dövrdə nəzərdən keçirmək olar. Ömrünün ilk dövründə Allahı, sevgini, doğru yolu axtaran bir Nəsimi var. Bu dövrdə Mövlana Cəlaləddin-i Ruminin təsiri altında olmuşdur. Mövləvi təriqəti bu marağın cazibə mərkəzi olduğu üçün şair bu yolun zikri və ayinlərindən xəbərsiz deyildi. Bu dövrün məsnəviləri, qəzəlləri, tuyuqları divanşını təşkil edəcək qədər çoxdur. Duyğu və fikri ifadə etməkdə çətinlik çəkən şair coşğulu sənət adlanan lirikaya hələ çata bilməyib. Əslində onun bu ilk şeirlərində Seyyid, Nəsimi, Hüseyni, Seyid Nəsimi, Nəimi kimi müxtəlif adlardan istifadə etməsi onun təxəllüs seçimində belə qərarsız olduğunu göstərir. Bundan əlavə, bu şeirlərdə Nəsiminin didaktik cəhətinin üstünlük təşkil etdiyi prosodiya qüsurları var.
Nəsiminin şeirlərinin əsl həyəcanlı dövrü Fəzlullahla tanış olduqdan sonra olub. Ezoterik inanclara biganə qalmayan şair Fəzlullahın kəşf etdiyi yeddi misranı Hüseyn Ayanın təbirincə desək, hər cür dini inkişafı anlamaq, ilahi sirləri açmaq üçün yetərli hesab etmişdir. Beləliklə, o, Qurani-Kərimin sirlərinin açıldığına inanaraq Fəzlullahın dərvişlərinə qoşularaq onun böyük təbliğatçısı oldu. Ömrünün bu ikinci dövründə həvəsli şeirlər yazmağa başladı.
Dildən çox diqqətli və yerində istifadə edən Nəsimi əruz sayğacını türkcəyə uyğunlaşdırmaq üçün səy göstərmişdir. Sayğacda ara-sıra pozuntular olsa da, onun şeirləri ümumiyyətlə sayar və qafiyə baxımından uğurludur. Qafiyəyə böyük əhəmiyyət verən Nesimi xüsusilə daxili qafiyə və rədifdən istifadə etmişdir.
Nəsimi türk divan ədəbiyyatında yazdığı əsərlərlə yadda qalıb. Nəsimi həm də mistik və daidir.
Nəsimi türk divan ədəbiyyatında yazdığı əsərlərlə yadda qalıb. Nəsimi həm də mistik və daidir.
Şeirlərində; O, “Nesimi, Seyyid, Seyyid Nesimi, Nâimi və Hüseyni” təxəllüslərindən istifadə etmişdir. Onun şeirləri Anadoluda, Azərbaycanda, İranda yayılmışdır.
Nəsimi əvvəlcə Hüseyni təxəllüsünü işlətdiyi halda, Fəzlullah-ı Hürufiyə bağlı olduqdan sonra Nəsimi işlətmişdir. O, səkkiz otuz iki hərf əsasında yazdığı şeirlərində insan simasının Allahın təcəlli yeri və gözəlliklərin zühur etdiyi yer olduğunu söyləyir.
Şeyx Şiblinin dərvişlərindən olan Nəsimi İranda hürufiliyin banisi Fəzlullah-ı Hürufi ilə əlaqədə olmuş, daha sonra onun xəlifəsi olmuşdur. Azərbaycanda Fəzlullah-ı Hürufi 1394-cü ildə Teymurilər İmperatorluğunun qurucusu Teymurun əmri ilə dövrün hökmdarı oğlu Miranşah tərəfindən siyasi təhlükə olaraq görüldüyü səbəbi ilə Naxçıvanda edam edildikdən sonra, Azərbaycanı tərk edərək Anadoluya getdi və burada türkcə şeirləri ilə tanındı.I Murat dövründə Bursaya gələn Nəsiminin orada heç bir xoş qarşılanmadığı anlaşılır. Onun da Hacı Bektaşi Vəlidən təsirləndiyi iddia edilir. Hacı Bayram Vəli ilə görüşmək üçün Ankaraya da getmiş, lakin hürufilik haqqındakı fikirlərinə görə qəbul edilməmişdir.
Yaradıcılığı
XIV. Əsrin ikinci yarısında yetişən Nəsimi, Kadı Bürhanəddin, Əhmədi kimi böyük şairləri şeirlərində şairlərdən uğurla istifadə etmələri baxımından türk ədəbiyyatında “qurucu şairlər” hesab etmək olar. XI əsrdən başlayaraq 15-ci əsrə qədər məsnəvi sahəsində çoxlu əsərlər yaradan türk ədəbiyyatında Yunus Əmrənin Divanından sonra bu üç şairin divanları görünür.
Şair əvvəlcə Hüseyni təxəllüsündən istifadə edərkən, Fəzlullah-ı Hürufiyə bağlı olduqdan sonra Nəsimi işlətmişdir. O, səkkiz otuz iki hərf əsasında yazdığı şeirlərində insan simasının Allahın təcəlli yeri və gözəlliklərin zühur etdiyi yer olduğunu söyləyir.
Şeirlərində hədsiz şövq olan Nəsimi idarə olunmayan bir ruhun mücadilələrini dilə gətirir, ilahi eşqi özünəməxsus şəkildə izah edir. Onu “bidətçi” adlandıranlar olsa da, onu “eşq yolunun qorxmaz igidi, eşq Kəbəsinin öndə gedəni, heyrətamiz aşiq, qəlbin insanı” kimi tərifləyənlər də var. zarafat edir”.
Nəsiminin uğurlu şair olmasında onun yaxşı təhsil alması, səyyah kimi gəzməsi də böyük rol oynamışdır. Nəsiminin doğulduğu və yaşadığı bölgə onun ekzoterik elmlərdə yetişməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Ərəb və fars dillərini yaxşı bilən şairin türkcə və farsca şeirləri ilə yanaşı ərəb qəzəl və müləmmələri də vardır.
Fikirlərini Anadoluda yaymaq üçün mühit tapa bilməyən Nəsimi o dövrdə Suriyada hürufilərin ən əhəmiyyətli mərkəzi olan Hələbə getdi. İctimaiyyətlə yanaşı, Dulkadiroğlu Əli bəy, qardaşı Nasırüddin və Karayülük Osman, Qaraqoyunlu Hökmdarı Cihan Şah kimi dövlət adamları da onun fikirlərindən təsirlənmişlər.
Nəsimini digər şairlərdən fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyət onun hürufiliyidir. Yaşadığı dövrü nəzərə alsaq, farsca şeir yazmağa üstünlük verməmiş, türkcə şeirlər yazmışdır. Nəsimi hürufilik fikrini yaymaq üçün də yüksək poetik gücündən istifadə etmişdir.
Nəsiminin bu düşüncələrini poetik tərzdə ifadə eləyən məşhur şeir də fikrimizi sübut edir:
Məndə sığar ikən cahan, mən bu cahanə sığmazam,
Gövhəri laməkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam.
Ərşlə fərşu kafü nun məndə bulundu cümlə çün,
Kəs sözunüvü əbsəm ol, şərhu bəyanə sığmazam.
Kövnü məkandır ayətim, zati dürür bidayətim,
Sən bu nişanla bil məni, bil ki, nişanə sığmazam.
Kimsə gümanə zənn ilə olmadı həqq ilə biliş,
Həqqi bilən bilir ki mən, zənnü gümanə sığmazam.
Surətə baxu mə’nini surət içində tanı kim,
Cism ilə can mənəm, vəli cism ilə canə sığmazam.
Həm sədəfəm, həm inciyəm, həşru sirat ədinciyəm,
Bunca qumaşu rəxt ilə mən bu dükanə sığmazam.
Gənci-nihan mənəm mən uş, eyni-əyan mənəm, mən uş,
Gövhəri-kan mənəm mən uş, bəhrəvu kanə sığmazam.
Gərçi mühiti-əzəməm, adım adəmdir, adəməm,
Dar ilə künfəkan mənəm, mən bu məkanə sığmazam.
Can ilə həm cahan mənəm, dəhrilə həm zaman mənəm,
Gör bu lətifeyi ki mən, dəhru zəmanə sığmazam.
Əncum ilə fələk mənəm, vəhy ilə həm mələk mənəm,
Çək dilinivu əbsəm ol mən bu lisanə sığmazam.
Zərrə mənəm, günəş mənəm, çar ilə pəncu şeş mənəm,
Surəti gör bəyan ilə, çünki bəyanə sığmazam.
Zat iləyəm sifat ilə, qədr iləyəm bərat ilə,
Gülşəkərəm nəbat ilə, bəstə dəhanə sığmazam.
Nar mənəm, şəcər mənəm, ərşə çıxan həcər mənəm,
Gör bu odun zəbanəsin, mən bu zəbanə sığmazam.
Şəms mənəm, qəmər mənəm, şəhd mənəm, şəkər mənəm,
Ruhi-rəvan bağışlaram, ruhi-rəvanə sığmazam.
Gərçi bu gün Nəsimiyəm, haşimiyəm, qureyşiyəm,
Bundan uludur ayətim, ayətü şanə sığmazam.
Nəsimi hürufiliyin banisi Fəzlullah-ı Hürufinin qızı ilə evlənmişdir.
Nəsiminin şeirlərinin əsl həyəcanlı dövrü Fəzlullahla tanış olduqdan sonra olub. Ezoterik inanclara biganə qalmayan şair Fəzlullahın kəşf etdiyi yeddi misranı Hüseyn Ayanın təbirincə desək, hər cür dini inkişafı anlamaq, ilahi sirləri açmaq üçün yetərli hesab etmişdir. Beləliklə, o, Qurani-Kərimin sirlərinin açıldığına inanaraq Fəzlullahın dərvişlərinə qoşularaq onun böyük təbliğatçısı oldu. Ömrünün bu ikinci dövründə həvəsli şeirlər yazmağa başladı.
Özünü bir dərya və müdrik kimi görməyə başlayan Nəsimi misralarında da göründüyü kimi Quran və hədisləri mənbə kimi istifadə edərək öz yoluna uyğun gələnləri seçərək şeirlərinə daxil etmişdir. Şeirlərində ayə və hədislərdən ahəngdar şəkildə istifadə edən Nəsimi, Həzrət Əli və Məhəmməd peyğəmbərdən sonra digər imamlara diqqət yetirmiş, daha çox On iki İmama şeirlər yazmışdır. İlk üç xəlifəyə şeirlərində yer verməyən Nəsimi ədəbiyyatımızda Aşık Paşadan sonra elif-nam yazan şairdir.
Divanında üç elif adı var və bu elif adlarında elif hərfindən ye hərfinə qədər bütün hərfləri daxil etmişdir. Bəzən bu sıra tərsinə çevrilir, yəni ye hərfindən başlayaraq elifə çatır. Əsrində Yunusdan sonra türkcədən ən çox istifadə edən şair olan Nəsimi Yusuf Has Hacib, Aşık Paşa, Yunus Əmrə kimi sözlərə böyük əhəmiyyət verir, sənəti ilə fəxr edir, özünə inamını açıq şəkildə ifadə edir.
Türk və fars dillərində divanları olan Nəsiminin şeirləri dövrün bir çox şairlərinə təsir etmişdir. O, şeirlərində Hallacı Mənsuru xatırladan ifadələr işlətməklə idarəçilərin böyük reaksiyasına səbəb olub.
Nəsiminin həm də Bədən Birliyi ideyasına cavab verən bir xüsusiyyəti var. Hürufiliyi Muhyiddin İbn Ərəbinin sistemləşdirdiyi düşüncə hərəkatı ilə birləşdirən Nəsimi bu fikirləri ilk məsnəvisində “aşiqlə məhbub, səcdə ilə əməl edən birdir” və “İlahi varlıq öz varlığında vəhdətdir” şəklində ifadə etmişdir. “.
Nəsimini inkvizisiyaya aparan da mahiyyətcə bu düşüncələr idi. Hallacı Mənsur kimi o da ənənəvi din alimlərinin və sultanlığın qəzəbindən dinsiz elan edildi. Bir müddət sonra Hələb üləması onun fikirlərinin İslama zidd olduğunu iddia edərək öldürülməsinə fətva verdi.
Və nəhayət, Məmlük Sultanı Seyfəddin Burcinin razılığını alan regent Əmir Yasbək tərəfindən Nəsiminin başı kəsilərək öldürüldü və dərisi soyulduqdan sonra bir həftə sərgiləndi. Daha sonra onun cəsədi parçalara ayrılaraq bir hissəsi inanclarını pozduqları düşünülən Şehsüvaroğlu Əli bəyə, qardaşı Nasırüddin və Qara Yülük Osman bəyə göndərilib.
