Bayatılar, Azərbaycan bayatıları

Keçmişdən bu günə qədər insanlar şifahi və yazılı ədəbi janrlardan öz hisslərini əks etdirmək üçün alət kimi istifadə etmişlər.  Bunun ən gözəl nümunələrindən biri də Azərbaycan ərazisində canlanır.  Ədəbi anonim tip olan “Bayatılar ” xalqın tarixi, sosial, siyasi və mədəni yığımının mənbəyidir.  Türk musiqisində də makam adıdır.

Bayatı qafiyə sistemi aaba prinsipi ilə qurulan dörd misralı və hər misrası yeddi hecadan ibarət olan şeir şəklidir. İlkin-arxaik şeir biçimlərindən biri olduğu üçün bu şeir qəlibi təkcə Azərbaycan xalq ədəbiyyatında deyil, həmçinin bütövlükdə türk folklor etnocoğrafiyasında geniş yayılmış formalardandır.

Mənşəyinə görə bayatıları bayat tayfalarının adı ilə bağlayırlar. 4 misrada ibarət olan bayatıda 3 cü misra sərbəst qalan misralar isə həm qafiyə olur. Son iki misrada əsas fikir ifadə edilir. Bayatılar mövzularına görə rəngarəng olur. Xalqın kədəri, ictimai quruluşa, zülmə qarşı etirazı, yadelli işğalçılara nifrəti, azadlıq və xoşbəxtlik arzuları bayatılarda ifadə edilmiş, məhəbbətə, ayrılığa, dostluğa aid təsirli bayatılar söylənmişdir.

Başqa janrlar kimi bayatılarda nəsildən nəsilə keçmiş müxtəlif formalara düşmüşdür. Azərbaycanda Sarı Aşıqın bayatıları daha məşhurdur.

 Klassik və müasir yazılı ədəbiyyatda bayatı janrından da istifadə edilmişdir. Bir sıra türkdilli xalqlarda da bayatıya uyğun şeirr formaları mövcuddur.  İraqda xoyratları buna misal göstərmək olar. Bayatılar forma və məzmunça müəyyən mənada, çastuşkalara yaxındır.

Həzin melodiya və havalara da bayatı deyilir. Bəzi muğam adları (Bayatı Şiraz, Bayatı-kürd, Bayatı-qacar və s) bayatı sözü ilə bağlıdır.

Gündəlik Həyatda Bayatıların İstifadəsi

Azərbaycan türklərinin “Batı” adlandırdıqları ədəbi janr həm də türk musiqisində makam adıdır.  Musiqi ilə ədəbi janrların iç-içə keçdiyi dövrlərdə türk mənzumunun əsasını təşkil edən dördlük oxumaq ənənəsindən doğmuşdur.

 🔸 Sonralar “Batı” həm ədəbi janr kimi formalaşıb, həm də makam kimi inkişaf edib.

 🔸 Bayatılar dünənin tarixi, ictimai və siyasi keçmişini əks etdirdikcə köhnə Orta Asiya türk həyatının izlərini açıq-aşkar daşıyır. 

Ümumiyyətlə, Azərbaycan ziyafətlərində gündəlik həyatla bağlı demək olar ki, hər bir mövzuya yer verilir.  Azərbaycan türk xalq poeziyasının möcüzəsi sayılan, xalqın daxili dünyasını, eləcə də xalqın həyatının yaxşı və pis günlərini əks etdirən köhnələr millətin milli ruhunu əks etdirir.  Ayrılıq, ölüm, köç, qürbət, toy kimi insan həyatında baş verən dəyişikliklərin və çevrilmələrin gətirdiyi duyğu və düşüncələr köhnələr vasitəsi ilə ən qısa şəkildə ifadə edilir.

Azərbaycanda oxunan bayatılar ayrılıqda, ölümdə, köçdə, müharibədə, sürgündə, ziyafətdə, toyda, nişanda, müxtəlif əyləncə məclislərində oxunan/oxulan bayatılar həm forma, quruluş, həm məzmun baxımından bir-birindən fərqlənir. Sazın müşayiəti ilə aşıqlar başqa sözlə desək, müxtəlif yerlərin və zamanların məhsulu olan köhnəlmiş məhsulların mövzusu da zamanla dəyişir.

 Azərbaycan bayatılarında işlənən ümumi mövzuların başında Azərbaycanın ağrısını, ayrılığını, bölünməsini simvolizə edən Araz çayı dayanır.  Bundan başqa sevgi, ayrılıq, qarğış, birlik-birlik, ağrı, qəm, kədər , dostluq, toy, əyləncə, şəcərə, igidlik, qorxaqlıq, nəsihət, vətən, döyüş, dua, lənət, vətən, vəfasızlıq, çağa şikayət. , yoxsulluq, zülm, ədalətsizlik, zülmə üsyan, nifrət, sevgi, matəm, qardaşlıq, azadlıq, ailə, sevgi, namus və s.  mövzuları əhatə edir.

 Burada müəyyən edə bildiyimiz qədər, tarixi və gündəlik həyatla bağlı müxtəlif mövzularda oxunan/danışılan/yazılan bəzi köhnəlmiş nümunələr üzərində dayanacağıq.

Bayatılarda canlılıq, hərəkətlilik, sadəlik gətirən, misraların ifadə gücünü artıran, zənginləşdirən təkrar sözlər mühüm yer tutur.  Sözügedən təkrarlanan, insanları yormayan sözlərdən biri də “Araz”dır.  Bayatı dastanını söyləyən adamın dərdi, ayrılığı, kədəri də dramatik şəkildə canlandırılır:

Araz, Araz xan Araz,

Dağlardan axan Araz.

Yardan bir xeber getir,

Évimi yıxan Araz .

Araz, Araz xan Araz,

Gel éyleme qan Araz.,

Qoy gédim yar gözleyir,

Nedir bu tuğyan , Araz ?

Araz, Araz xan Araz,

Dağlardan axan Araz.

Qardaşdan ayrı saldın,

Évimi yıxan Araz !

Azərbaycan bayatıları

Axşamlar, ay axşamlar,

 Şamlar yanar axşamlar.

 Yerli evinə gedər,

 Qərib harda axşamlar.

 Saqqalıma dən düşüf,

 Bilmirəm nədən düşüf?

 Aləmə qız paylanır,

 Mənəsə nənəm düşüf.

 O da yandırır məni,

 Bu da yandırır məni.

 Deyirlər ki sərindir,

 Su da yandırır məni.

 Əlifnazam mən-mən

 Topuxbazam mən-mən.

 On iki kişiyə getdim,

 Yenə də qızam mən- mən

Şirinlərin şiriniyəm,

 Acıların acısıyam.

 Kimin bacısı yoxsa,

 Mən onun bacısıyam.

A gəlin, nazlı gəlin,

 Ördəkli-qazlı gəlin.

 Top-tüfəngin yaxşıdı,

 Barıtı azdı gəlin.

 Bir quş gəlir Ağdaşdan,

 Xəbər verir qardaşdan.

 Qardaş doysa bacıdan,

 Bacı doymaz qardaşdan.

 Allah, məni xar eləmə

 Qulağımı kar eləmə

 İnkir-Minkir gələndə

 Dilimi lal eləmə .

 Əzizim, ay şəkərsən,

 Həm qəndsən, həm şəkərsən.

 Bir quru canım qalıf,

 Alarsan, əl çəkərsən.

Vətən haqqında bayatılar

 Yağı gəldi yanıma,

 Susamışdı qanıma,

 Döndüm qürbət ellərdən,

 Qüvvət gəldi canıma. 

 Söz qaldı el gələnə,

 Çırmandı sel gələnə,

 Gözəl bir bağ salmışam.

 El gələ gölgələnə.

 Kəkliyəm, fərəm sənsiz,

 Düşübdür pərən sənsiz,

 Yad eldə, yad ölkədə,

 İnan, gülmürəm sənsiz.

Yarpaq tökən xəzəldi,

 Vətən viran da olsa,

 O, cənnətdən gözəldi.

 Əzizim kətan yaxşı,

 Keyməyə kətan yaxşı,

 Qürbət yer cənnət olsa,

 Yenə də vətən yaxşı.

 Su gələr arxa, haray!

 Tökülər çarxa, haray!

 İgid qürbətə düşsə,

 Çağırar arxa, haray

Sevgi ilə bağlı bayatılar

Qonur budaq budağa,

Ölü olsam dirillem ,

Deyse dodaq dodağa.

Gel gédek bizim bağa,

Qoyaq dodaq dodağa,

Bülbül olaq, oxuyaq,

Qonaq budaq budağa.

Yar gelibdi yatmağa,

Günde bir boy atmağa,

Sabah yuxusu şirin,

Qıymıram oyatmağa .

Bəddua ilə bağlı bayatılar

Ağ alman ağlı qalsın,

Dəsmala bağlı qalsın,

İstəkli yarın ölsün,

Ürəyin dağlı qalsın.

Ağ donun ağlı qalsın,

Boğçada bağlı qalsın,

Mənnən  üz döndərən yar,

Üzün duvaqlı qalsın .

Bağlardan dərdim qora ,

Kimsem yox dərdim sora.

Seni məndən édeni,

İmansız énsin gôra – .

Acı ilə dərdlə bağlı bayatılar

Ocağın daşı yandı,

Qazanın aşı yandı,

Seni bu günde gördüm,

Gözümün yaşı yandı .

Göyden gelen qu meni,

Çağırır baygu meni.

El dəsmalın kəfənim,

Göz yaşınnan yu məni .

Çay daşar, gələr, ağlar,

Daşları dələr, ağlar.

Körpən béşikdə qalıb,

Süd déyib mələr, ağlar .

Qaralı ağlı mənəm,

Qanadı bağlı mənəm,

Hamının dərdi olsa,

Ürəyi dağlı mənəm.

Dostluqla bağlı bayatılar

Xar qonup bağa, dostum,

Bostana, tağa dostum,

Qoçum yox qurban kəsəm,

Canım sadağa, dostum.

Sen menim ağa dostum,

Sallan gəl bağa, dostum,

Üzünün hörmətindən,

Bizə nur yağa, dostum.

Dağa qar yağa dostum,

Sallan gel bağa dostum,

Sen duman ol, mən çiskin ,

Çəkilək dağa dostum .

        Nəsillə bağlı cinaslı bayatılar

Âşıq mənəm, babadan,

Danmaz desəm, baba dan.

Atanın atasıdı,

El götürmə, babadan.

Men âşığam, obadan,

Çatar dada obadan,

Candan ol, eldən olma,

Üz döndərmə obadan.

Âşıq menem qar daşı,

Bir doğma bil qardaşı.

Alar, qısasın qoymaz,

Bahem daş çək, qar daşı .

        Mərdlik – namərdliklə bağlı bayatılar

Ev işarələnmiş deməkdir?

 Dirəklər yaxşıdır?

 Namərd, hara gedirsən;

 Bu ev sizin deyilmi?

 Salma,  gəl dərdə məni

 Yar görsün birdə məni,

 Namerde möhtac etme ,

 Qurban kəs mərdə məni .

 Salma bu dərdə məni,

 Vermə namərdə məni ,

 Qurtar namərd əlinnən,

 Yetir bir mərdə məni .