Vergi nədir?

Vergi;  qanunla müəyyən edilmiş dövlət xidmətlərinin həyata keçirilməsi məqsədilə fiziki şəxslərdən və qurumlardan dövlət tərəfindən alınan pul vəsaitləridir.  Vergilər digər dövlət qurumlarının və dövlətin ictimai xidmətlərin göstərilməsi üçün fiziki şəxslərdən və qurumlardan aldığı pullardır.  Məcburi olsa da, konstitusiyada vergi hər kəsin ödəmə qabiliyyətinə görə fərqli öhdəlikləri olan bir məsələdir.

Verginin mahiyyəti nədir?

Dövlət vergi adı altında müxtəlif alətlərdən istifadə edir, daha dəqiq desək, müxtəlif imkanlardan yararlanaraq fiziki şəxslərin ödəmə qabiliyyətindən pay alır.  Fərdlərin gəlir əldə etməsi, qazanc əldə edən qurumlar, gəlirlərin xərclənməsi, istehsal və satış nəticəsində və ya vərəsəlik və qrantlar yolu ilə malların əlini dəyişməsi, sərvətə sahib olması, sahib olduğu sərvətin dəyərinin artması kimi hadisələrin əsas imkan və səbəblərini təşkil edir.

İlk bilinən vergi sistemi Qədim Misir olub, təxminən e.ə. 30-cu əsr aralığında Qədim Krallığın birinci sülaləsi dövrünə aid edilir. Yazılara müvafiq olaraq, firon ildə iki dəfə krallığı gəzərək əhalidən vergiləri yığırdı. Başqa mənbələr isə taxıl anbarların əhəngdaşı və papirus üstündəki hesablarıdır. İlk vergilər həm də Bibliyada təsvir olunub.

Verginin məqsədi nədir?

Vergi obyekti verginin tətbiq olunduğu və bununla da birbaşa və ya dolayı yolla vergi mənbəyini təşkil edən iqtisadi amildir. Vergi borcunun yaranmasına səbəb olan iqtisadi amillər vergi subyektini təşkil edir. Vergi mövzusu ümumi və mücərrəd bir anlayışdır. Vergi qanunları çox vaxt vergi anlayışlarını müəyyənləşdirir. Lakin vergi mövzusunu təyin edən ümumi bir tərif yoxdur. Qanunverici hər vergi üçün məsələni izah etməyi məqsədəuyğun hesab etdi. Beləliklə, bu vergi mövzusu hər vergi qanununun ilk maddələrində qeyd olunur. Vergi obyekti verginin əsas elementlərindən biridir. Bəlli olmayan bir vergi tətbiq etmək və toplamaq mümkün deyil. Vergi qanunauyğunluğu prinsipinə uyğun olaraq, vergi subyektini göstərmək vacibdir.

Vergilərin alındığı  yerlərə görə vergi məsələsi üç başlıq altında görünür: Gəlir, Sərvət, İstehlak (xərc).

Gəlir :

Bir insanın iş müqabilində və xaricində qazandığı hər cür qazancı gəlirdi. Şəxsin gəliri həmin şəxsin vergi ödəmə gücünün ən vacib göstəricisi sayılır . Yüksək qazancı olan bir şəxsin vergisi gəlirləri az olan bir adamdan daha çoxdur. Gəlir insanların xərcləməsində və sərvətində də təsirli olur. Gəlir artdıqca insanların xərcləmə gücü və sərvəti də artır. Gəlir vergi ödəmək qabiliyyətini təyin edən vacib amil olsa da, bütün gəlirlərə vergi qoymaq mümkün deyil.

 Sərvət :

Vergi borcu şəxsin var-dövlətin ölçüsü və çoxluğuna görə müəyyən edilir. Bir insanın ödəməli olduğu vergi gücü sərvət və əlbətdə bir ildəki gəliri üzərində hesablanır. Var-dövlətə sahib olmaq istəyi insanların gələcək zəmanətini yaratmaq ehtiyacından qaynaqlanır. Bu duyğu ilə xərclənməyən gəlir sərvət kimi görünsə də, sərvət də vergi obyekti hesab olunur.

İstehlak :

Pul və ya pulla ifadə edilə bilən bir məqsəd üçün iqtisadi dəyərlərin xaric edilməsi istehlak adlanır. Ehtiyacları ödəmək və ya bəzi fəaliyyətlərdən bəhrələnmək üçün müxtəlif mal və xidmətlər almaq üçün xərclənən gəlir hissəsidir. Xərc həyata keçirildiyi andan vergi tutulur. Xərclər həm istehlak kimi vergiyə cəlb edilə həm də eyni zamanda sərvətə çevrilə bilər. Yəni bir sözlə, bir xərc də var-dövlət yarada bilər. Bu vəziyyətdə xərclər həm istehlak, həm də sərvət vergisi mənbəyidir.

Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı vergilər müəyyən edilir və ödənilir:

• dövlət vergiləri;
• muxtar respublika vergiləri;
• yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri).
• Dövlətin vergiləri içərisində:
•  
• Dövlət vergilərinə aşağıdakılar aiddir:
• Fiziki şəxslərin gəlir vergisi;
• Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi (bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatlardan başqa);
• əlavə dəyər vergisi;
• aksizlər;
• Hüquqi şəxslərin əmlak vergisi;
• Hüquqi şəxslərin torpaq vergisi;
• yol vergisi;
• mədən vergisi;
• sadələşdirilmiş vergi;
• Yerli vergilərə aşağıdakılar aiddir:
• fiziki şəxslərin torpaq vergisi;
• fiziki şəxslərin əmlak vergisi;
• yerli əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mədən vergisi;
• bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatların mənfəət vergisi.

Vergi ölkənin dövlət suverenliyinin əsas təzahür formalarından biri sayılır.

Verginin aşağıdakı xüsusiyyətləri var :

• Vergi dövlət tərəfindən alınır.
• Vergi, dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsidir.
• Vergi, fiziki və hüquqi şəxslərdən ödəmə qabiliyyətləri nisbətində alınır.
• Vergi əvəzsiz ödəmədir.
• Vergi məcburi ödəmədir.
• Vergi iqtisadi bir dəyərdir.