Atropat – Azərbaycan adının banisi və qədim dövlət qurucusu
Atropat (yun. Ἀτροπάτης – “Atropates”) eramızdan əvvəl IV əsrdə yaşamış görkəmli dövlət xadimi və sərkərdə idi. O, Əhəmənilər imperiyasının süqutu dövründə Midiya satrapı (valisi) olmuş və Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərindən sonra Atropatenanı müstəqil dövlətə çevirmişdir. Onun adı tarixdə Azərbaycan adının yaranması ilə əlaqələndirilir.
Bu məqalədə Atropatın həyatı, siyasi fəaliyyəti, Atropatenanın tarixi və mədəniyyəti, eləcə də onun mirası geniş şəkildə araşdırılacaqdır.
Atropatın həyatı və yüksəlişi
Atropat eramızdan əvvəl IV əsrdə Midiya ərazisində doğulmuşdur. Onun erkən həyatı haqqında ətraflı məlumat yoxdur, lakin ehtimal olunur ki, o, Midiya aristokratiyasına mənsub idi və Əhəmənilər sarayında yüksək təhsil almışdı.
O, Əhəmənilər imperiyasının son illərində Midiya satrapı (valisi) olmuş və bu vəzifəni eramızdan əvvəl 330-cu illərə qədər icra etmişdir. Bu dövr Əhəmənilərin Makedoniyalı İsgəndərin yürüşləri ilə çöküş dövrü idi.
Qavqamela döyüşü və Atropatın İsgəndərlə münasibətləri
Eramızdan əvvəl 331-ci ildə baş verən Qavqamela döyüşü tarixin ən mühüm döyüşlərindən biri idi. Bu döyüşdə Əhəməni imperatoru III Dara Makedoniyalı İsgəndərin ordusuna məğlub oldu. Atropat Əhəmənilərin tərkibində döyüşən sərkərdələrdən biri idi.
Daranın məğlubiyyətindən sonra Atropat öz hakimiyyətini qorumaq üçün çevik siyasət yeritdi. O, İsgəndərin gücünü qəbul etdi və ona sadiq qalacağını bildirdi. Bu ağıllı addım onun Midiyada valilik mövqeyini qorumasına kömək etdi. İsgəndər onu Midiyanın şimal hissəsinin satrapı olaraq yerində saxladı.
Eramızdan əvvəl 324-cü ildə İsgəndər İranın Ekbatan şəhərində böyük bir hərbi toplantı keçirdi. Bu toplantıda Atropat Makedoniyalı İsgəndərə sadiq qaldığını bir daha sübut etdi və ona qiymətli hədiyyələr təqdim etdi. Bununla da o, İsgəndərin etimadını qazandı.
Atropatenanın yaranması – Azərbaycanın ilk dövləti
İsgəndər eramızdan əvvəl 323-cü ildə gözlənilmədən vəfat etdi və onun imperiyası sürətlə parçalanmağa başladı. İsgəndərin varisləri arasında gedən müharibələr zamanı Atropat bu fürsətdən istifadə edərək müstəqil siyasət yürütməyə başladı.
Atropat öz hakimiyyəti altında Midiyanın şimal hissəsini birləşdirərək Atropatena dövlətini yaratdı.
Atropatenanın ərazisi indiki Cənubi Azərbaycan və Şimali Azərbaycanın bir hissəsini əhatə edirdi. Dövlətin paytaxtı Qazaka (indiki Təbriz yaxınlığında) şəhəri idi.
Atropat bu yeni dövləti qorumaq üçün Yunan-Makedoniya dövlətlərindən uzaqlaşaraq, Parfiya və digər yerli güclərlə əlaqələr qurdu.
Atropatenanın siyasi və iqtisadi inkişafı
Atropatenanın dövlət quruluşu əsasən Əhəmənilər modelinə bənzəyirdi. Atropat burada güclü bir idarəçilik sistemi qurmuşdu.
Siyasi quruluş:
Dövlətin başçısı Atropat idi və onun nəslindən olan şəxslər ölkəni idarə edirdi.
Yerli əyanlar və nəsillər idarəçilikdə mühüm rol oynayırdı.
İqtisadiyyat:
Atropatena zəngin təbii sərvətlərə malik idi.
Kənd təsərrüfatı və maldarlıq inkişaf etmişdi.
Ticarət yolları üzərində yerləşdiyi üçün ölkə iqtisadi cəhətdən güclü idi.
Atropat və Azərbaycan adının yaranması
Atropatın adı onun qurduğu dövlətin adı ilə bağlıdır. Atropatena adı yunan mənbələrində “Atropates” sözündən yaranmışdır.
Sonralar bu ad fars və ərəb dillərində “Adurbadagan”, “Azərabadqan” və nəhayət “Azərbaycan” kimi dəyişmişdir.
Bu sübut edir ki, Azərbaycan adı məhz Atropat və onun dövləti ilə bağlıdır.
Atropatın mirası və təsiri
Atropat öz müstəqil dövlətini yaratmaqla Azərbaycan tarixində mühüm rol oynamışdır. Onun mirası aşağıdakı şəkildə qorunub saxlanmışdır:
Atropatenanın müstəqilliyi: Atropat İsgəndərin varisləri ilə mübarizə apararaq öz ölkəsini qorumuş və uzun müddət müstəqil saxlamışdır.
Azərbaycan adının yaranması: Onun adı tarixdə qalmış və Azərbaycan xalqının tarixi ilə sıx bağlıdır.
Dövlətçilik ənənələrinin qorunması: Onun qurduğu idarəçilik modeli sonrakı Azərbaycan dövlətlərinə təsir etmişdir.
Atropatenadan sonra bölgə Parfiya və Sasani imperiyalarının tərkibinə keçsə də, onun siyasi və mədəni irsi davam etmişdir.
Atropat təkcə bir vali və sərkərdə deyil, həm də böyük bir dövlət qurucusu idi. O, Makedoniyalı İsgəndərin imperiyasının süqutundan istifadə edərək öz müstəqil dövlətini yaratmış və Azərbaycan tarixində mühüm iz qoymuşdur.
Onun adı əsrlər boyu yaşamaqla yanaşı, Azərbaycan adının yaranmasına səbəb olmuşdur. Bugünkü Azərbaycan xalqı və dövləti tarixi baxımdan Atropatın mirasının davamçısı hesab edilə bilər.
