Həsən Bəy Zərdabi haqqında məlumat 

 “Dünyada millətlər sərvətinə, puluna, ordusuna görə deyil, ağıllı adamlarına, alimlərinə və elmi inkişafına görə yüksəlir.  Ağlı, elmi, ziyalısı güclü olan xalqlar tarixdə həmişə qalib gələcəklər.

Həsən bəy Zərdabi həm idealları, həm də əməlləri baxımından təkcə Azərbaycan türklərinin deyil, bütün türk dünyasının yaxşı tanıması və anlaması lazım olan bir ziyalıdır çar Rusiyasının hegemonluğu altında öz şəxsiyyətini itirməmiş və insancasına yaşamışlar. 

Onun mübarizəsinin əsasını cəhalətə qarşı ümumi təhsil təşkil edir. O, həyatının hər mərhələsində xalqını yetmişə çatdırmağa çalışmış, xalqına çatmaq, onları oyatmaq yolunda qarşısına çıxan maneələrdən ruhdan düşməmişdir. “qəflət yuxusundan” qalxdı və bu məqsədlə özünə başqa imkanlar yaratmağı bilirdi. 

Həsən Bəy Zərdabi kimdir? 

Həsən bəy Zərdabi həm idealları, həm də əməlləri baxımından təkcə Azərbaycan türklərinin deyil, bütün türk dünyasının yaxşı tanıması və anlaması lazım olan bir ziyalıdır çar Rusiyasının hegemonluğu altında öz şəxsiyyətini itirməmiş və insancasına yaşamışlar. Ömrünün hər mərhələsində xalqını yetmişə çatdırmağa çalışmış, xalqına çatmaq, onları “yuxusundan ayıltmaq” yolunda qarşısına çıxan maneələr onu ruhdan salmamışdır. 

Zərdabi, 1837-ci ildə Azərbaycanın Göyçay şəhərinin Zərdab kəndində ədəbiyyatın, musiqinin nəfəs aldığı mədəniyyətli bir bəy ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini mədrəsədə aldıqdan sonra 1852-1858-ci illərdə Şamaxıda rus-tatar məktəbini və Gürcüstanda 1-ci Tiflis gimnaziyasını əla qiymətlərlə bitirmişdir. 1865-ci ildə Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Tələbəlik illərində tez-tez evinə gedən, müəllimi Mixail Sergeyeviç Solovyovla Qafqaz, İslam və Şərqlə bağlı müxtəlif mövzularda söhbət edən Zərdabi müəlliminin qızına aşiq olur. O, sevdiyi qızın və müəlliminin universitetdə qalıb təhsilini davam etdirmək təkidinə qulaq asmadan xidmət eşqi ilə vətənə qayıdır. Əvvəlcə bu gün Gürcüstan sərhədləri daxilində olan Borçalı rayonunda Torpaq Komissiyasında işləyib. Sonralar peşəsi olmasa da, Kuba şəhər məhkəməsində katib, Şamaxı məhkəməsində vəkil işləyib. O, həmişə haqsızlığa qarşı mübarizə apardığına, kənd camaatının və ümumən məzlumların hüquqlarını qoruduğuna görə 1869-cu ilə kimi işdən çıxarılıb. Həsən bəy Zərdabi 1869-cu ildə təhsil fəaliyyətinə başlamış və Bakıda bir məktəbdə tarixdən dərs demişdir.  Daha sonra yoxsul tələbələrə kömək etmək üçün Cəmiyyət-i Xeyriyyə  adlı bir dərnək qurdu.

Yaradıcılığı

Özünü həsr etdiyi bu yolda ona dəstək olacaq bir xanımla evlənmək niyyətindədir.  Bu səbəbdən uzun araşdırmalardan sonra Tiflisdəki Müqəddəs Nina qızlar məktəbini bitirmək üzrə olan Balkar türkü Hənifə anım Abayeva ilə görüşür. Fikirlərini danışır və onun da vətənə xidmət etməyə çalışdığını anlayanda evlənməyə qərar verirlər. Hənife Xanım Məlikova həyat yoldaşı ilə birlikdə Bakının müxtəlif məktəblərində müəllim və idarəçi işləyərək 20-ci əsrdə Azərbaycan qadınlarının təhsil almasında mühüm rol oynayıb.  

Zərdabinin dünyagörüşünün formalaşması onun Moskva Universitetində oxuduğu illərdən başlamışdır Moskva Universiteti Həsən Zərdabi bəy, öz cəmiyyətindəki inqilabçı demokrat yazıçıların, sosial sahədə xidmət edən insanların ideyalarına dərindən bələd idi və Azərbaycanda bütün mütərəqqi yeniliklərə ehtiyac olduğunu düşünürdü. 

Azərbaycan cəmiyyətini və İslam dünyasını düşdüyü pis vəziyyətdən xilas etmək üçün təhsilin vacib olduğunu dərk edən Zərdabi əmindir ki, buna məktəblərin açılması və ana dilində mətbuatın nəşri ilə nail olmaq olar.  Bu səbəbdən 1872-ci ildən məktəb açmaq istəyərkən “Əkinci” qəzetini də açmağa çalışırdı. Nəhayət, müxtəlif maneələri dəf edərək, 1874-cü ildə İstanbula gedərək mətbəəyə lazım olan hərfləri və s. alır. O, materialı İstanbuldan alıb və 1875-ci il iyulun 22-də Çar Rusiyası hüdudlarında türkcə nəşr olunan ilk qəzet olan “Əkinci”ni Azərbaycan türkcəsində nəşr etdirib. 

Ömrü 2 il olan və təxminən 400 nüsxə ilə Bakıda ayda iki dəfə nəşr olunan qəzet Osmanlı-Rusiya müharibəsi zamanı Osmanlı İmperatorluğunun lehinə nəşr etdiyi üçün 1977-ci il oktyabrın 11-də bağlanıb. Cəmi 56 nömrəsi çıxan “Əkinci” qəzeti əsasən əkinçilik və əkinçilik xəbərləri olmaqla yanaşı, ümumilikdə elmi xəbərlər dərc etməklə yanaşı, Çar Rusiyasında və dünyada baş verənlərlə bağlı xəbərlərə də yer verirdi. Azərbaycan cəmiyyətinin ilk maarifçilərindən Mirzə Fətəli Axundov, Seyyid Əzim Şirvani, Nəcəf Bəy Vəzirov, Ələkbər Gorani, Elekber Heyderi və b. Onlar da öz dəyərli fikirləri ilə “Əkinci” qəzetinin nəşrinə töhfə veriblər. “Əkinci” qəzeti bağlandıqdan sonra Zərdabi 1878-ci ildə insanlara azadlıq, milli düşüncə və azadlıq mövzularını aşıladığı səbəbi ilə demək olar ki sürgünə göndərilir. 

Həyatı və ölümü

Müəllimlikdən ayrılaraq Zərdaba qayıdan və uzun müddət burada məskunlaşan Zərdabi “Ziya”, “Kəşkül”, “Kaspi” və “Novoye Obozreniye” (“Yeni Yorum”) qəzetlərinə Azərbaycan türkcəsi və rus dillərində məqalələr göndərməklə elmi və ictimai fəaliyyətini davam etdirib. 1896-cı ildə Bakıya qayıdan Zərdabi “Kaspi” qəzetində məqalələrlə çıxış edir və Bakı Bələdiyyəsinin üzvü kimi fəaliyyət göstərir. Bu arada o, şəhərin bir çox problemlərinin həllini, xüsusən də müsəlman əhalinin maarifləndirilməsini öz üzərinə götürdü. İflicdən əziyyət çəkən Zərdabi 1907-ci ildə vəfat etmiş və Xəzər dənizinin sahilindəki köhnə Bibiheybət məscidinin yanında dəfn edilmişdir. Türbə 1937-ci ildə məscidlə birlikdə sökülüb, cənazəsi 1957-ci ildə Bakıda Fəxri Xiyabana təhvil verilib.

“Əkinçi” qəzetindəki yazıları və redaktorluq fəaliyyəti ilə yanaşı mühüm bir nəslin tərbiyəçisi olan Zərdabi;  Bizim Neğmelerim (Bakı, 1906), Torpaq, Su, Hava, (Bakı, 1911) və Kendii Salamat Sahlamag Düstürü-l Emeli (Bakı, 1912) adlı əsərlərin müəllifidir.

Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanın ilk təbiətşünas alimi, milli mətbuatın və milli teatrın banisi, uğurlu maarifçi, islahatçı, təşkilatçı və I Azərbaycan Müəllimlər Qurultayının sədri kimi bir çox titullara malik Həsən bəy Zərdabi , Azərbaycanın ədəbi-mədəni, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərindən biri olub, ictimai, siyasi və elmi tarixində mühüm yer tutur.  Azərbaycan cəmiyyətinin oyanışında, “Molla Nəsrəddin” jurnalının milli maarifçilik sahəsində mühüm mərhələyə çevrilməsində “Əkinci” qəzeti və xüsusilə Həsən bəy Zərdabinin böyük xidmətləri olmuşdur.

Həsən bəy Zərdabi yeni nəslin yetişdirilməsi, tərbiyəsi, müasir Azərbaycan cəmiyyətinin əsaslarının qoyulması vəzifəsini öz üzərinə götürməklə yanaşı, həm də çar məmurlarının, eləcə də özünü dindar kimi qələmə verən yerli mollaların və mövhumatların qəddarlığına və ədalətsizliyinə qarşı mübarizə aparmışdır.  Türk dünyasında Türküstandan, Krımdan əvvəl Azərbaycanda cədidçiliyə başlayan Həsən bəy Zərdabi də müəyyən mənada İsmayıl bəy Qaspiralıya öncülük etmişdi.  Bundan əlavə, yazıçı və “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə Həsən bəy Zərdabinin fikir və yazılarından çox təsirlənmiş, əsasları onun qoyduğu milli mətbuatı inkişaf etdirərək mühüm bir vəzifəyə gətirmişdir.

Həsən Zərdabi Azərbaycan xalqının qəlbindən çıxan müdrik bir insan idi. Son mənzilə yola salınan zaman ömrü boyu yükünü ürəyində daşıdığı, dərdinə düçar olduğu insanlar seli onu müşayiət edib.

Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanda toxum əkmişdi və bu toxum onun ölümündən on bir il sonra böyüyərək müstəqil Azərbaycan Respublikasına çevrildi və 1991-ci ildə Azərbaycan dövləti ikinci dəfə istiqlalını  elan etdi. Azərbaycan dövləti var olduqca o toxumu əkən Həsən bəy Zərdabi unudulmayacaqdır.