Nizami Gəncəvi haqqında məlumat
XII əsr Azərbaycan şairi İlyas Yusif oğlu Nizami Gəncəvi 1141-1209-cu illərdə Azərbaycanın qədim şəhəri olan Gəncədə yaşamışdır.
Onun Gəncədə yaxşı təhsil aldığı, əmisinin sayəsində dil və ədəbiyyatla yanaşı astronomiya, fəlsəfə, coğrafiya, tibb və riyaziyyatı öyrəndiyi, musiqiyə maraq göstərdiyi, fars və ərəb dillərindən başqa Pəhləvi, Süryani, İbrani, Erməni və Gürcü kimi dilləri də öyrəndiyi anlaşılır. O, şəxsi səyləri ilə orta əsrlər elmləri ilə tanış olur; Yaxın Şərqin şifahi və yazılı ədəbiyyatını öyrənmişdir. Əsərlərində onun İslam elmləri ilə yanaşı, Qədim Yunan fəlsəfəsi və astronomiyasını da tam bildiyinə dair sübutlar vardır.
Nizami Gencevi haqqinda melumat
Şair saraylardan uzaq, sakit həyata üstünlük verərək “Xəmsə”sini və lirik şeirlərdən ibarət “Divan”ını Nizami Gəncəvi adı ilə dünyaya tanıtdı. Nizaminin əsərləri hələ sağ ikən bütün Şərq dünyasına yayılmışdır. Sonrakı əsrlərdə Nizaminin əsərləri uzaq Hindistan, Orta Asiya və Avropada tarixçilərin, yazıçıların və dilçilərin diqqət mərkəzinə çevrildi. Fransada, İngiltərədə, Almaniyada, Rusiyada şairin yaradıcılığına yüksək maraq oyanırdı. Beş mənalı “Xəmsə”yə daxil olan “Sirlər xəzinəsi”, “Leyli və Məcnun”, “Fərhad və Şirin”, “Yeddi gözəl”, “İskəndərnamə” əsərləri ilə tanınan Nizami, azərbaycan və fars dillərində lirik şeirlər, qəzəllər yazmış, xalq arasında yayılmış, məclislərdə oxumuş, sonralar iri həcmli əsərlər yazmağa başlamışdır.
Təhsil dövründən sonra Nizami vəzifə götürməmiş və rayondakı dövlət xadimlərinə göndərdiyi şeirlərdən aldığı pullarla dolanırdı. Şeir yazdığı dövlət adamları arasında İraq Səlcuq Hökmdarı II. Toğrul, Azərbaycan atabəylərindən Məhəmməd Cahan Pəhlivan b. Eldəniz, Qızılarslan, Əbu Bəkir b. Marağa hökmdarı Ələddin Körpearslan, Ərzincan Mengücüklü hökmdarı Məlik Fəhrəddin Behram Şah və Mosul Atabəyi İzzəddin Məs’ud b. Arslanşah var. Lakin Nizami saray şairi olmadığından hökmdarların, əmirlərin və əyanların yaxın çevrəsində olmaqdansa, təvazökar həyata üstünlük verdiyi üçün həm xalq, həm hökmdarlar, həm də şairlər tərəfindən hörmətlə qarşılanırdı.
Xəqani Şirvani və Evhaduddin-i Enveri ilə çağdaş olan Nizaminin vəfatı ilə bağlı mənbələrdə müxtəlif tarixlər verilir; Ona aid edilən məzar daşının ona məxsus olub-olmaması şübhəlidir. Əsərlərinin yazılma tarixlərinə əsasən onun altmış yaşında ikən 597-611 (1201-1214) illəri arasında vəfat etdiyini söyləmək olar. Onun qəbri köhnə Gəncə şəhərindədir, burada Azərbaycan memarlığına uyğun olaraq bu yaxınlarda məqbərə tikilib.
Nizami nəinki Firdovsinin epik poeziya janrını zirvələrə daşımaqla yanaşı, həm də mənzum məhəbbət hekayələrinin ən böyük ustadı adını qazanmış, fars ədəbiyyatında həmsə janrının banisi olmaq şərəfinə nail olmuşdur. Onun fars ədəbiyyatının dahi şairi kimi tanınmasında mövzuları idarə etmə texnikasındakı çevikliyi, ifadə qüdrəti, yeni məna və məcazlar tapması, ifadədə estetikaya önəm verməsi, güclü təsvirlər, ruh təhlillərində dərinlik, təxəyyül genişliyi, üslubunun parlaqlığı və mədəni zənginliyi rol oynamışdır. Hər bir qoşma hadisələri, məfhumları, duyğuları ifadə edərkən ədəbi sənətlərdən istifadə edərək onları zəngin bir tabloda yerləşdirdiyi üçün özündə bir vəhdət, gözəllik təqdim edir. Lakin onun ilk dəfə irəli sürdüyü konseptlər və bəstələr onun əsərlərinin başa düşülməsini çətinləşdirdiyindən bir çox qoşmalar annotasiyaya ehtiyac duyur. Nizami dindar bir şəxsiyyətə malik idi, batinliyə qəti şəkildə qarşı çıxır, Əhli-sünnə əqidəsini şeirlərində ifadə edir, Hz. Peyğəmbərə və dörd xəlifəyə təriflər yazdı. Bəzi mənbələrdə Nizaminin təriqətə qoşulduğu qeyd edilir, bəzi şeirlərində sufi havası görünür; lakin onun sufi şairi olmadığını söyləmək olar. Firdovsi və Sənai-yi Qəznəvidən təsirlənmiş, fars və türk ədəbiyyatında bir çox şairlərə örnək olmuşdur. Bunların arasında Mövlana Cəlaləddin-i Rumi, Sədi-i Şirazi, Hafiz-i Şirazi, Füzuli, Molla Cami və Əmir Hüsrev-i Dəhləvi kimi məktəb yaradıcısı şairləri qeyd etmək olar.
Nizami öz əsərlərində ədalətsizliyin üzərinə nifrət yağdırmışdır. İnsana və insanlığa yüksək qiymət verib. O, sevgini, azadlığı və peşəni tərənnüm edirdi. O, vətən, torpaq, həyat kimi məfhumları ilahi etmişdir. Həyatın mənasını insana, insanlığa hörmətdə görən mütəfəkkir şair Nizami öz əsərlərində türk deyimlərindən, atalar sözlərindən bol-bol istifadə etmişdir.
Avropalı tədqiqatçılar Nizaminin əsərləri ilə XVII əsrdən maraqlanmağa başladılar, əvvəlcə fransız d’Erbelo, sonra Hammer Purqştal Nizami haqqında yazıblar. Sonralar o, bir çox qərb Nizaminin, xüsusilə V.Baherin, Eduard Braun, M.Hautsta, R.Levi, Rıpka və Arberrinin əsərlərini tərcümə etmiş, onlar haqqında məqalələr dərc etdirmişdir.
Əsərlərinin əksəriyyətini dövrün cərəyanına uyğun olaraq və Şah Əhistanın xahişi ilə fars dilində yazan Nizami İran ədəbiyyatına da böyük təsir göstərmişdir. Əsərləri rus dilinə də tərcümə olunan Nizami türk dünyasına Məmməd Əmin Rəsulzadənin “Azərbaycan Şairi Nizami” (Ankara-1951) əsəri ilə tanınıb.
Əsərləri :
Nizaminin günümüzə qədər gəlib çatan yeganə əsəri “Xəmsə”dir. Penc Genc adı ilə də tanınan və təxminən 35.000 beytdən ibarət əsərin tamamlanmasının otuz beş-qırx il çəkdiyi qəbul edilir. Fars ədəbiyyatının ən parlaq nümunəsi olan Xəmsə bu sahədə yazan şairlərə örnək olmuş, Əmir Hüsrev-i Dihlevi, Şəmsəddin Katibi-i Nişaburi, Molla Əbdürrəhman-ı Cami, Feyzi-i Hindi, Hâcû-yi Kirim kimi şairlər yazmışdır. Müxtəlif kitabxanalarda yüzlərlə əlyazması olan əsər İranda, Hindistanda və Avropada dəfələrlə nəşr edilmiş, mənzum və nəsr tərcümələri edilmişdir. Xəmsədəki məsnəvilər belədir: 1. Məhzənü’l-əsrâr. 570 (1174) və ya 572 (1176) ildə Mengücükdən olan Ərzincan hakimi Fəxrəddin Behram şahın adından yazılmışdır. “Müfteilun mufteilun fâilün” sayğacı ilə yazılan məsnəvi təxminən 2400 beytdən ibarətdir. Bu əsərin müqabilində Bəhram şahdan mühüm bir câziyə alan Nizami, Qəznəli Sənainin mistik mətnəvi Hədîḳatü’l-Haḳīḳasından ilham almış və Bəhram şahı təriflədikdən sonra əsərini iyirmi hissəyə ayırmışdır.
İran və Hindistanda olduğu kimi türk ədəbiyyatında da maraqla qarşılanan bu didaktik əsər üçün çoxlu nazirə yazılmış, lakin Əli Şir Nevainin “Xeyretül-əbrar” əsəri də daxil olmaqla, bunlarda Nizaminin uğuruna nail olmaq mümkün olmayıb. 1869-cu ildə Caunpurda daş basılmış əsərin Vahid-i Destgirdi (Tehran 1313/1934) Əbdülkerim Əli b. Onun tənqidi nəşrlərini Əlizadə (Bakı 1960) və Hüseyn Pejman Bəxtiyari (Tehran 1344 hş./1965) hazırlayıblar. Maḫzenü’l-esrarı türkcəyə nazirə, təqlid və tərcümə ilə köçürən ilk şair, VIII. (XIV.) əsrdə yaşamış və “Türki-guy” adı ilə tanınan Heydər Harizmi. M. Nuri Gençosman mətnəvini türkcəyə də çevirmişdir (Ankara 1946). Onun işi Gh. H. D. Darab ingilis dilinə (London 1945), K. A. Lipskerov və S. V. Şervinsti rus dilinə (Moskva 1959) və Dj. Mortazavi onu fransız dilinə tərcümə etmişdir (Paris 1987). Bundan əlavə, əsərə çoxlu annotasiyalar yazılmışdır. 2. Ḫüsrev ü Şîrîn. Onun yazılma tarixi və kimlər üçün yazıldığı mübahisəlidir. On ildə yazılmış məsnəvi 576-cı ildə (1180-81) tamamlanmışdır. “Məfâîlün mefâîlün feûlün” vezni ilə yazılmış “Fərhad Şîrin”in beytlərinin sayı nüsxələrinə görə 5700-7700 arasında dəyişir.
Mənbələrdə Nizaminin qəsidə, qəzəl, tərcibibend, tərciibənd, rübai və misralardan ibarət 20 min beytdən ibarət divanı olduğu qeyd edilsə də, tam bir nüsxəsi günümüzə qədər gəlib çatmamış olsa da, onun cəng və tezkirələrdəki şeirlərini Vəhid-i Dəstgirdi nəşr etdirmişdir.
Xəmsə :
- Sirlər Xəzinəsi (Məxzənül-Əsrar; 1176): Ərzincanda Mangucaklı Bəhmənşah bin Davuda hədiyyə edilmişdir.
- Yeddi gözəl (Həft Paykar): V Behram və Sasanilər sülaləsindən olan arvadları haqqında şeir.
- Leyla və Məcnun (Leyla o Məcunun; 1181): Şirvanşah Axsitanın göstərişi ilə yazılmışdır.
- Fərhad və Şirin (Xüsrəv o Şirin; 1177 – 1181): Sasanilər sülaləsindən olan I Xosrov və onların şahzadəsi Şirin arasındakı məhəbbət haqqında şeir. Cahanşah Pəhləvan və Eldənizlilər hökmdarı Qızıl Arslan və Səlcuqların son sultanı III. Toğrul bəyə bəyə yazılıb.
- İsgəndərnamə (İskəndər Nama): “İskəndər Zülkərneyn”in həyatını təsvir edən şeir, iki hissədən ibarətdir: “Şərəfnamə” (Şərəf Nama; 1196-1200) və “İqbalnamə” (İqbal Nama 1200-ölüm).
